Βύρωνας: Η ιστορία της πρώτης προσφυγικής γειτονιάς και η γέννηση του ελληνικού χιπ χοπ

Ο Βύρωνας, η πρώτη αστική προσφυγική γειτονιά της Αθήνας, γράφει εδώ και έναν αιώνα τη δική του ξεχωριστή ιστορία, από τις μνήμες της Μικρασιατικής Καταστροφής έως τη γέννηση του ελληνικού χιπ χοπ. Μια περιοχή που διατηρεί τους δικούς της ρυθμούς, συνδυάζοντας το παρελθόν με τη ζωντανή καθημερινότητα, όπως αποκαλύπτουν οι κάτοικοί του.

Η ιστορία του Βύρωνα αποτελεί ένα ζωντανό παλίμψηστο της Αθήνας, όπου κάθε στρώμα αφήνει το δικό του ανεξίτηλο σημάδι, από την προσφυγική του καταγωγή μέχρι την ανάδειξή του σε κοιτίδα του ελληνικού χιπ χοπ. Αυτή η διαρκής εξέλιξη, που εκτείνεται σε περισσότερο από έναν αιώνα, προσδίδει στη γειτονιά έναν μοναδικό χαρακτήρα, μακριά από τις αστικές νευρώσεις του κέντρου.

Η γέννηση μιας προσφυγικής συνοικίας

Ο Βύρωνας, αν και σήμερα αποτελεί μια καθαρά αστική περιοχή, ξεκίνησε την πορεία του ως η πρώτη αστική προσφυγική συνοικία της Αθήνας. Το 1922, πρόσφυγες κυρίως από τη Σμύρνη άρχισαν να εγκαθίστανται στις παρυφές του Υμηττού, σε μια έκταση που μέχρι τότε φιλοξενούσε ελάχιστα κτίσματα, όπως το σπίτι της Ισιδώρας Ντάνκαν και το εκκλησάκι του Αγίου Λαζάρου. Αρχικά ονομάστηκε συνοικισμός Παγκρατίου, όμως δύο χρόνια αργότερα, το 1924, βαφτίστηκε Βύρωνας προς τιμήν του Λόρδου Βύρωνα, ο οποίος είχε πεθάνει έναν αιώνα πριν στο Μεσολόγγι.

Το προσφυγικό στοιχείο παραμένει διακριτό στον Βύρωνα, με δεύτερες και τρίτες γενιές προσφύγων να διαφυλάσσουν την ιστορία τους. Η Πανιώνιος Στέγη, συνομήλικη της γειτονιάς, ιδρύθηκε ως λέσχη και σωματείο για να οργανώσει τους Σμυρνιούς πρόσφυγες και να διατηρήσει τις μνήμες τους. Σήμερα, σε ένα στενό όπου κάποτε υπήρχαν προσφυγικές παράγκες, η Πανιώνιος Στέγη φιλοξενεί θαμώνες που πίνουν καφέ, παίζουν τράπουλα και γαλλικό μπιλιάρδο, διατηρώντας ζωντανή την κοινωνική συνοχή.

«Όταν μεγαλώνεις σε έναν προσφυγικό συνοικισμό, τότε και το DNA σου γίνεται προσφυγικό. Είμαστε κομμάτι, γέννημα της προσφυγιάς», επισημαίνει ο Απόστολος Κοκόλιας, συνταξιούχος δικηγόρος και συγγραφέας ιστορικών βιβλίων για τον Βύρωνα. Αυτό το βαθύ αίσθημα ταυτότητας και συλλογικής μνήμης διαπερνά την κοινότητα, διαμορφώνοντας την αντίληψη των κατοίκων για τον τόπο τους. Οι παλιοί Βυρωνιώτες, όπως ο Δημήτρης Σάρολας και ο Απόστολος Κοκόλιας, θυμούνται μια γειτονιά όπου η φτώχεια και η συμβίωση έκαναν τους ανθρώπους να ζουν σαν μια μεγάλη οικογένεια, με τις νοικοκυρές να κουβεντιάζουν μέρα-νύχτα και τους δρόμους να αποτελούν τη «χαρά του παιδιού».

Αντίσταση, μνήμες και η σκοτεινή πλευρά

Η Κατοχή σημάδεψε βαθιά τον Βύρωνα, ο οποίος υπήρξε μια από τις περιοχές με μεγάλη αντίσταση. Πολλοί κάτοικοι έχασαν δικούς τους ανθρώπους στην Κατοχή ή αργότερα στον Εμφύλιο. Συγκλονιστικές είναι οι μαρτυρίες για τις αναζητήσεις του Ερυθρού Σταυρού στο ραδιόφωνο, όπου οικογένειες περίμεναν να ακούσουν το όνομα κάποιου αγαπημένου τους. Μια μαύρη σελίδα στην ιστορία της γειτονιάς γράφτηκε στις 7 Αυγούστου του 1944, όταν Γερμανοί στρατιώτες εκτέλεσαν 12 άτομα έξω από τον 5ο Παιδικό Σταθμό (πρώην Μοργκεντάου) ως αντίποινα για τη δολοφονία ενός αξιωματικού τους από ΕΛΑΣίτες. Τα σημάδια από σφαίρες στα κάγκελα του παιδικού σταθμού παραμένουν ανεξίτηλα μέχρι σήμερα, υπενθυμίζοντας το βαρύ τίμημα της αντίστασης.

Πέρα από τις ιστορικές πληγές, ο Βύρωνας βίωσε και μια σκοτεινή πλευρά στην πιο πρόσφατη ιστορία του. Ο Θωμάς Ζερβάκης, γνωστός ως Eversor, αναφέρει ότι η γειτονιά αντιμετώπισε πολλά ζητήματα με καταχρήσεις, χουλιγκανισμό και δυστυχώς, απώλειες νέων παιδιών από ναρκωτικά. «Υπήρχε… πολύ γήπεδο, πολύς χουλιγκανισμός και δυστυχώς από τα ναρκωτικά έφυγαν πολλά παιδιά», παραδέχεται ο μουσικός, τονίζοντας ότι η επόμενη γενιά το αντιμετώπισε ως μάθημα προς αποφυγή.

Ο Βύρωνας, η κοιτίδα του ελληνικού χιπ χοπ

Ο Βύρωνας δεν είναι μόνο μια γειτονιά με πλούσια προσφυγική και αντιστασιακή ιστορία, αλλά και η γενέτειρα του ελληνικού χιπ χοπ. Το 1987, οι FF.C, ένα από τα πρώτα και πιο επιδραστικά συγκροτήματα, «γεννήθηκαν» εδώ, δίνοντας το πρώτο τους live στην Αίθουσα Προσκόπων. Στα παγκάκια δίπλα στα γηπεδάκια μπάσκετ, όπου η γειτονιά έχει και αθλητική παράδοση, ζυμώθηκαν ρίμες και beats που ακόμα βγαίνουν από τοπικά στούντιο.

Ο Θωμάς Ζερβάκης, γνωστός ως Eversor, ένας από τους ανθρώπους που έζησαν από κοντά την εξέλιξη του χιπ χοπ στον Βύρωνα, θυμάται τα παιδικά του χρόνια συνυφασμένα με τη γειτονιά, το ποδόσφαιρο, το μπάσκετ, το σκέιτ και το breakdance. «Η πρώτη μας δικτύωση πρακτικά ήταν οι πλατείες της γειτονιάς, και είχαμε και ένα γήπεδο μπάσκετ στο οποίο μιλούσαμε για το χιπ χοπ, αλλάζαμε κασέτες», αναφέρει, υπογραμμίζοντας τον ρόλο του δρόμου και της κοινότητας στη διαμόρφωση του είδους. Ο Βύρωνας ανέδειξε επίσης ονόματα όπως οι Razastarr, ο Phyrosun και ο Βέβηλος από τους Βαβυλώνα, εδραιώνοντας τη φήμη του ως «χιπ χοπ μάνα».

Η διαρκής εξέλιξη μιας ζωντανής γειτονιάς

Παρά την αστικοποίηση και την ανέγερση πολυκατοικιών, ο Βύρωνας διατηρεί ακόμα χαμηλά προσφυγικά σπιτάκια και στενά που λειτουργούν ως μυστικά περάσματα, διαφυλάσσοντας την παλιά του γοητεία. Η ιστορική αγορά της Ιθώμης συνεχίζει να λειτουργεί με φούρνους, μανάβικα και delicatessen, προσφέροντας φρέσκα προϊόντα στους κατοίκους.

Ο Θωμάς Ζερβάκης (Eversor) επισημαίνει ότι το σημείο του Βύρωνα, ανάμεσα στο Παγκράτι και το κέντρο και από την άλλη το βουνό του Υμηττού, προσφέρει μια μοναδική ισορροπία. «Εχουμε από τη μία το Παγκράτι και το Κέντρο, και από την άλλη έχουμε το βουνό, οπότε μπορούμε να πάρουμε αυτό που μας λείπει, να βρεθούμε στη μέση του Υμηττού και να κάνουμε την αποτοξίνωσή μας», λέει. Αυτή η γεωγραφική θέση συμβάλλει στη διατήρηση του ανθρώπινου χαρακτήρα της συνοικίας, επιτρέποντας στους κατοίκους να βρίσκουν την ηρεμία και την έμπνευση που χρειάζονται, ακόμα και για τη μουσική τους δημιουργία.