Το Architectural Uprising ζητά την αναβίωση της κλασικής αρχιτεκτονικής στην Αθήνα

Το κίνημα του Architectural Uprising, εμπνευσμένο από την πρωτοβουλία του Ντόναλντ Τραμπ για επιστροφή στην κλασικιστική αρχιτεκτονική, ζητά την αναβίωση των παραδοσιακών στυλ και στην Αθήνα, όπου νοσταλγεί τα εμβληματικά κτίρια που κατεδαφίστηκαν. Αυτή η διεθνής τάση, όπως αναλύεται στην «Κ», πυροδοτεί μια συζήτηση για την αστική αισθητική και την ταυτότητα των πόλεων.

Αυτή η συζήτηση για την αστική αισθητική και την αναβίωση παραδοσιακών αρχιτεκτονικών μορφών δεν είναι καινούργια, αλλά εντείνεται διεθνώς, με την Αθήνα να αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα πόλης όπου η νοσταλγία για τα κατεδαφισμένα εμβληματικά κτίρια τροφοδοτεί ένα ευρύτερο κίνημα, το Architectural Uprising. Η αντιπαραβολή του «τότε και τώρα» των αθηναϊκών κτιρίων αποτελεί πηγή προβληματισμού και τροφοδοτεί συζητήσεις που συντονίζονται με τα διεθνή ρεύματα σκέψης.

Η παγκόσμια τάση και η επιρροή Τραμπ

Η πρόσφατη υπογραφή διατάγματος από τον πρώην πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, Ντόναλντ Τραμπ, με τίτλο «Making Federal Architecture Beautiful Again», σηματοδοτεί την επιστροφή σε μια κλασικιστική αισθητική για τα νέα κυβερνητικά κτίρια. Το διάταγμα, το οποίο είχε προωθηθεί και στην πρώτη του θητεία προτού καταργηθεί από τον Τζο Μπάιντεν, επιχειρεί να επιβάλει ενιαία σχεδιαστική αισθητική εμπνευσμένη από ελληνορωμαϊκές φόρμες και ευρωπαϊκά στυλ. Η εμμονή στα «κλασικά ιδεώδη» αποτελεί θεμελιώδη αξία της τραμπικής ιδεολογίας, με τις προβλέψεις να αναφέρουν ότι οι αρχιτέκτονες κρατικών υποδομών θα πρέπει να έχουν εξειδίκευση στην κλασική αρχιτεκτονική, ενώ η μοντέρνα και η μπρουταλιστική αρχιτεκτονική περιγράφονται ως «ανεπιθύμητες».

Λίγες εβδομάδες μετά την επιστροφή του επίμαχου διατάγματος, ξεκίνησε η κατεδάφιση της Ανατολικής Πτέρυγας του Λευκού Οίκου, όχι λόγω στυλ, αλλά λόγω του προβληματικού μεγέθους της. Ο κριτικός των Financial Times, Εντουιν Χίθκοουτ, συνέκρινε τα πρώιμα σχέδια της νέας αίθουσας χορού με «ένα υπερωκεάνιο αγκυροβολημένο δίπλα σε ένα βενετσιάνικο palazzo», υποδηλώνοντας δυσανάλογη ογκώδη κατασκευή. Η ανάθεση του έργου στον Τζέιμς ΜακΚρέρι, αρχιτέκτονα αφοσιωμένο στις «κλασικές αξίες» και κατήγορο της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, είχε συμβολική αξία δεδομένης της κλασικής γραμμής του Λευκού Οίκου.

Η προώθηση των «κλασικών» αξιών από τον Τραμπ αποτελεί την κορυφή ενός παγόβουνου που έχει ρίζες στο ρεύμα της νεο-παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του New Urbanism, με άτυπη ιδεολογική έδρα το Πανεπιστήμιο Notre Dame. Αρχιτέκτονες όπως ο Ριχάρδος Οικονομάκης και ο Μάικλ Λυκούδης βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή αυτού του «μετώπου» από τα τέλη της δεκαετίας του ’80, προτάσσοντας πιο αρμονικές μορφές και υλικά φιλικά στο περιβάλλον. Το κίνημα αυτό, με σοβαρό οικολογικό υπόβαθρο, διείσδυσε σε κοινωνίες όπως η βρετανική και η αμερικανική, με τον σημερινό βασιλιά του Ηνωμένου Βασιλείου, Κάρολο Γ΄, να είναι ένθερμος θιασώτης του.

Το Architectural Uprising στην Ελλάδα: Νοσταλγία και επιστημονική προσέγγιση

Το Architectural Uprising, ως παραφυάδα των «νεο-παραδοσιακών», δεν πρεσβεύει μόνο την κατασκευή κτιρίων με «παλιομοδίτικες» μορφές, αλλά και την αντικατάσταση μοντέρνων οικοδομών από τους ιστορικούς «προγόνους» τους. Στην αθηναϊκή του εκδοχή, οι εκπρόσωποι Αλέξανδρος Λάβδας (νευροεπιστήμονας) και Λαζαρής Ζαούσης (αρχιτέκτονας) θα επιθυμούσαν την επιστροφή του κατεδαφισμένου Μεγάρου Παπούδωφ στη θέση του σημερινού γυάλινου κτιρίου στη συμβολή Πανεπιστημίου και Βασιλίσσης Σοφίας.

Ο Αλέξανδρος Λάβδας, επικεφαλής του Τμήματος Ψυχολογίας του Webster University στην Αθήνα, εξηγεί από επιστημονικής σκοπιάς ότι «ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι συντονισμένος σε μορφές οργανωμένης πολυπλοκότητας, τις οποίες επεξεργάζεται χωρίς προσπάθεια». Αντιθέτως, τα περιβάλλοντα που στερούνται φυσικής γεωμετρίας γίνονται «δυσανάγνωστα και, υποσυνείδητα, απειλητικά». Τονίζει ότι η διακόσμηση και η υλικότητα των φυσικών επιφανειών δεν είναι πολυτέλεια, αλλά λειτουργικά στοιχεία που διευκολύνουν την αντίληψη του χώρου, υπογραμμίζοντας ότι υπάρχει χώρος για μοντέρνα στοιχεία, αλλά όχι κατ’ αποκλειστικότητα.

Όπως εξηγεί ο Ανδρέας Γιακουμακάτος, ομότιμος καθηγητής Αρχιτεκτονικής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, το κίνημα του Architectural Uprising εμφανίζει διαφορετικά χαρακτηριστικά σε Αμερική και Ευρώπη. Στην Αμερική επικρατεί μια στυλιστική προσέγγιση, ενώ στην Ευρώπη διατυπώνεται προβληματισμός για τις συνθήκες ζωής στις σύγχρονες πόλεις και το δικαίωμα των πολιτών στην άποψη για την αρχιτεκτονική. Ο καθηγητής επισημαίνει ότι η αρχιτεκτονική είναι μια τέχνη που οι πολίτες «υφίστανται» υποχρεωτικά, και ότι η πλειονότητα ταυτίζει την «όμορφη αρχιτεκτονική» με την προμοντέρνα, νιώθοντας ασφάλεια και οικειότητα με το παρελθόν.

Αυτό που ανησυχεί τους αναλυτές και ακαδημαϊκούς κύκλους είναι η πιθανή οπισθοδρόμηση που μπορεί να επιφέρει μια τέτοια προσέγγιση, καθώς, όπως επισημαίνει ο ομότιμος καθηγητής Αρχιτεκτονικής Ανδρέας Γιακουμακάτος, οι απόψεις του Architectural Uprising είναι ετερόκλητες, αντιφατικές και εντέλει αναχρονιστικές. Αυτή η διάσταση μεταξύ του αρχιτεκτονικού και του συλλογικού γούστου φαίνεται να παραμένει ένα άλυτο πρόβλημα.

Οι αντιδράσεις και οι προκλήσεις

Ο Αλέξανδρος Λάβδας, σχολιάζοντας τις πρωτοβουλίες Τραμπ, τονίζει ότι το περίεργο δεν είναι γιατί ένας πολιτικός αποφασίζει να σεβαστεί την επιθυμία του 70% των πολιτών, αλλά γιατί οι Δημοκρατικοί δεν συντάσσονται μαζί του. Θεωρεί ότι το αν ο Τραμπ ενδιαφέρεται πραγματικά ή απλώς το κάνει για δημοφιλία είναι δευτερεύον, καθώς «κάνει αυτό που οι περισσότεροι εγκρίνουν, και ορθώς». Ωστόσο, ο καθηγητής Ανδρέας Γιακουμακάτος δεν παραβλέπει τις ευθύνες των αρχιτεκτόνων για τον σχεδιασμό νέων κτιρίων, τον προβληματικό «εκσυγχρονισμό» ιστορικών κατασκευών και την αδυναμία κατανόησης ζητημάτων ένταξης, όπου υπερείχε ο σχεδιαστικός εγωισμός. Αναφέρεται στην συλλογική αντίδραση και απόρριψη σύγχρονων κτιρίων, με εμβληματικό παράδειγμα το μουσείο Μουνκ στο Όσλο.

Ο Γιακουμακάτος εκφράζει την άποψη ότι θα ήταν αναχρονιστικό η σύγχρονη δημιουργία να επιστρέψει σε παλαιότερες μορφές τέχνης, όπως η μουσική Μπαρόκ ή η ζωγραφική Σχολή του Μονάχου. Θέτει το ρητορικό ερώτημα αν θα μπορούσαμε να διανοηθούμε το Μουσείο της Ακρόπολης ή το αεροδρόμιο «Ελευθέριος Βενιζέλος» με δωρικές κολόνες, ζωφόρους και αετώματα, επισημαίνοντας ότι η διάσταση ανάμεσα στο αρχιτεκτονικό και το συλλογικό γούστο δύσκολα θα θεραπευτεί.

Στην Ελλάδα, οι εφαρμογές του New Urbanism και του Architectural Uprising είναι ελάχιστες, φέροντας σχεδόν όλες την υπογραφή του Δημήτρη Πορφύριου. Ο γεννημένος στη Λευκάδα αρχιτέκτονας, με γραφείο στο Λονδίνο από το 1984, θεωρείται ο πιο «διεθνής» Έλληνας αρχιτέκτονας, με έργα μεγάλης κλίμακας από την Οξφόρδη μέχρι τη μονή Σινά. Στα ελληνικά του έργα περιλαμβάνονται το κτίριο της Interamerican στη λεωφόρο Συγγρού, η Πιτυούσα στις Σπέτσες και το υπό κατασκευήν οικιστικό πρότζεκτ «Apollo Hills» στη Βούλα. Ο Πορφύριος πιστεύει ότι ο κλασικισμός δεν είναι στυλ ή δόγμα, αλλά φιλοσοφία ζωής, σαν να μιλάει για την ελεύθερη βούληση που καλλιεργείται από την παράδοση.

Η επόμενη μέρα της αστικής αισθητικής

Η αντιπαράθεση μεταξύ της κλασικής και της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, όπως εκφράζεται από το κίνημα του Architectural Uprising και τις πολιτικές πρωτοβουλίες, αναδεικνύει μια βαθύτερη συζήτηση για την ταυτότητα των πόλεων και την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Ενώ η νοσταλγία για το παρελθόν είναι ισχυρή και υποστηρίζεται από επιστημονικά επιχειρήματα σχετικά με την ανθρώπινη αντίληψη του χώρου, η αρχιτεκτονική κοινότητα εκφράζει ανησυχίες για τον αναχρονιστικό χαρακτήρα και τον περιορισμό της δημιουργικότητας. Η επίλυση της διάστασης μεταξύ του γούστου των ειδικών και των πολιτών παραμένει μια σημαντική πρόκληση για τον αστικό σχεδιασμό του μέλλοντος, με την Αθήνα να βρίσκεται στο επίκεντρο αυτής της διαρκούς αναζήτησης.