- Τα fake news αποτελούν διαχρονικό φαινόμενο, με μηχανισμούς παρόμοιους με τους σημερινούς.
- Η παραπληροφόρηση επηρέασε κομβικά ιστορικά γεγονότα, όπως η εξέγερση κατά του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
- Από την αρχαία Αίγυπτο έως την Ελλάδα, η κρατική προπαγάνδα χρησιμοποιούσε ψευδείς ειδήσεις για πολιτικούς σκοπούς.
- Η καθυστερημένη αποκάλυψη της αλήθειας στην αρχαιότητα είχε συχνά τραγικές συνέπειες, όπως στον Σκυταλισμό του Άργους.
- Η μελέτη της αρχαίας παραπληροφόρησης προσφέρει διδάγματα για την αντιμετώπιση του φαινομένου σήμερα.
Η διασπορά των ψευδών ειδήσεων, ένα φαινόμενο που κυριαρχεί στη σύγχρονη εποχή, είχε βαθιές ρίζες και καταστροφικές συνέπειες ήδη από την αρχαιότητα, όπως αναδεικνύεται από τον συλλογικό τόμο «Τα fake news στην Αρχαία Ελλάδα». Πανεπιστημιακοί όπως ο καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας και Παπυρολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αμφιλόχιος Παπαθωμάς, μιλούν στην «Κ» και εξηγούν πώς η παραπληροφόρηση, από την υποτιθέμενη δολοφονία του Μεγάλου Αλεξάνδρου έως την προπαγάνδα του Φαραώ Ραμσή Β΄, διαμόρφωσε ιστορικά γεγονότα και επηρέασε κοινωνίες.
Αυτή η προσέγγιση στην ιστορία της παραπληροφόρησης έρχεται να αναδείξει ότι, παρά την εξέλιξη των μέσων, οι βασικοί μηχανισμοί διάδοσης ψευδών ειδήσεων παραμένουν διαχρονικοί. Η μελέτη των αρχαίων παραδειγμάτων προσφέρει πολύτιμα διδάγματα για την αντιμετώπιση του φαινομένου στη σημερινή ψηφιακή εποχή, όπου η ταχύτητα και η πειστικότητα της παραπληροφόρησης έχουν ενταθεί δραματικά.
Η υπόθεση του Μεγάλου Αλεξάνδρου: Όταν η φήμη άλλαξε την ιστορία
Το 335 π.Χ., ο Μέγας Αλέξανδρος ξεκίνησε την εκστρατεία του από τη Μακεδονία, στρεφόμενος εναντίον των μη ελληνικών φύλων βορειότερα. Την ίδια περίοδο, η Θήβα, έχοντας υποστεί ήττα στη Χαιρώνεια, βρισκόταν σε αναβρασμό και αναζητούσε εκδίκηση. Μια ψευδής είδηση, ότι ο Αλέξανδρος σκοτώθηκε στην Ιλλυρία, διαδόθηκε με μεγάλη ταχύτητα, ξεπερνώντας τα σύνορα της Θήβας. Στην Αθήνα, ο Δημοσθένης παρουσίασε στην εκκλησία του δήμου έναν στρατιώτη ο οποίος, σύμφωνα με τον ιστορικό Ιουστίνο, ισχυρίστηκε ότι είδε με τα μάτια του τον νεκρό Αλέξανδρο.
Εκείνη την εποχή, η διασταύρωση μιας είδησης ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Ως αποτέλεσμα, όλοι πείστηκαν από τα fake news και εξεγέρθηκαν εναντίον των Μακεδόνων. Λίγο καιρό αργότερα, η πραγματικότητα κατέρριψε την παραπληροφόρηση: ο Αλέξανδρος και ο στρατός του εμφανίστηκαν έξω από τις πύλες της Θήβας. Τα fake news κατέρρευσαν με πάταγο, οδηγώντας σε τρομακτικές συνέπειες, με την πόλη να ισοπεδώνεται, χιλιάδες να σφαγιάζονται και τον Αλέξανδρο να αναγνωρίζεται ως ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης των Ελλήνων.
Κρατική προπαγάνδα στην αρχαία Αίγυπτο: Η μάχη του Καντές
Για να εντοπιστεί μια από τις πρώτες ιστορικές καταγραφές fake news, πρέπει να μεταφερθούμε μια χιλιετία πίσω από την κλασική εποχή, στην Αρχαία Αίγυπτο. Το 1275 ή 1274 π.Χ., ο Φαραώ Ραμσής Β΄ πολέμησε τους Χετταίους στη μάχη του Καντές. Το αποτέλεσμα της μάχης ήταν μάλλον ισόπαλο, με τους Αιγύπτιους να έχουν σημαντικές απώλειες και να αναγκάζονται να παραδώσουν περιοχές της σημερινής Συρίας. Ωστόσο, στα γραπτά αρχεία αναφέρεται ψευδώς ότι ο Φαραώ, με θεϊκή βοήθεια, σκότωσε χιλιάδες αντιπάλους, θριάμβευσε στη μάχη και στη συνέχεια έδειξε μεγαλοψυχία, δεχόμενος την πρόταση ειρήνης των Χετταίων. Αυτή αποτελεί μια κλασική περίπτωση κρατικής προπαγάνδας με fake news, ένα φαινόμενο που παρατηρείται και σήμερα.
Μηχανισμοί διασποράς: Από τους κήρυκες στα social media
Ο μηχανισμός μετάδοσης των fake news στην αρχαία Ελλάδα δεν διέφερε πολύ από τον σημερινό, με την εξαίρεση της ταχύτητας. Ο καθηγητής Παπαθωμάς εξηγεί ότι «η δομή των αρχαίων με τα σημερινά fake news είναι η ίδια». Στην αρχαιότητα, τον ρόλο των social media τον έπαιζαν τόποι συνάθροισης, όπως η αγορά της Αθήνας, και οι κήρυκες. Μέσω των συζητήσεων, οι ψευδείς ειδήσεις διαδίδονταν γρήγορα στις γειτονιές των πόλεων-κρατών, αν και η διάδοση ήταν βραδύτερη, όπως και η αποκατάσταση της αλήθειας.
Σε αυτό το πλαίσιο, νομικοί και κοινωνιολόγοι επισημαίνουν ότι η ταχύτητα διάδοσης των fake news σήμερα, σε συνδυασμό με την ανωνυμία του διαδικτύου, καθιστά την καταπολέμησή τους πολυπλοκότερη από ποτέ, απαιτώντας θεσμικές και εκπαιδευτικές παρεμβάσεις για την ενίσχυση της κριτικής σκέψης. Ο κ. Παπαθωμάς τονίζει ότι στην αρχαιότητα ήταν δυσκολότερη η καταπολέμηση των fake news, καθώς η διασταύρωση των ειδήσεων ήταν σχεδόν αδύνατη σε έναν προ-νεοτερικό κόσμο χωρίς επικοινωνίες. Αυτό το ζήτημα της διασταύρωσης είναι κεντρικό και στον σύγχρονο αγώνα κατά της παραπληροφόρησης, όπως αναδεικνύεται και από τις προσπάθειες οργανισμών όπως η Wikipedia.
Οι τραγικές συνέπειες των fake news: Το παράδειγμα του Σκυταλισμού στο Άργος
Το πόσο εύκολη ήταν η διασπορά μιας ψευδούς είδησης και τι σήμαινε η αποκάλυψη της αλήθειας με καθυστέρηση, φαίνεται στην περίπτωση του Σκυταλισμού στο Άργος το 370 π.Χ. Μετά την ήττα της Σπάρτης από τη Θήβα στη μάχη των Λεύκτρων, οι δημοκρατικοί του Άργους βρήκαν την ευκαιρία να απαλλαγούν από τους φιλοσπαρτιάτες ολιγαρχικούς. Διέδωσαν fake news για διαφθορά και παράνομο πλουτισμό τους, πυροδοτώντας την οργή του όχλου.
Οι ολιγαρχικοί οργάνωσαν συνωμοσία για να ανατρέψουν το δημοκρατικό καθεστώς, αλλά απέτυχαν. Όπως αναφέρει ο Διόδωρος Σικελιώτης, οι ολιγαρχικοί βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν. Ο όχλος του Άργους σκότωσε πάνω από 1.000 άτομα με σκυτάλες (ραβδιά). Ωστόσο, αυτοί που διέσπειραν τα fake news σοκαρίστηκαν από την αιματοχυσία και παραδέχτηκαν ότι είπαν ψέματα. Ο όχλος στράφηκε εναντίον τους, σκοτώνοντας εκατοντάδες δημοκρατικούς. Αυτή η καταστροφή αποτελεί ένα δραματικό παράδειγμα των συνεπειών της παραπληροφόρησης.
Η διαχρονική απειλή και τα διδάγματα για το μέλλον
Όπως διαπιστώθηκε και κατά την περίοδο της πανδημίας, τα fake news για θέματα υγείας γίνονται εύκολα πιστευτά από μεγάλη μερίδα ανθρώπων. Αυτό ήταν γνωστό και στην αρχαία Αθήνα πριν από 2.450 χρόνια. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, η Αθήνα χτυπήθηκε από λοιμό. Οι φήμες της εποχής ήθελαν τους Σπαρτιάτες να έχουν ρίξει δηλητήριο στις δεξαμενές πόσιμου νερού του Πειραιά, μια ψευδής είδηση που αξιοποιήθηκε για να γίνει ο αντίπαλος της Αθήνας ακόμη πιο μισητός.
Ο συλλογικός τόμος που επιμελήθηκε ο Αμφιλόχιος Παπαθωμάς και οι συνάδελφοί του περιλαμβάνει και άλλες ενδιαφέρουσες κατηγορίες fake news, όπως αυτά που εντοπίζονται σε λογοτεχνικά κείμενα της αρχαιότητας, αλλά και τις διαβόητες «καταδίκες της μνήμης» (Damnatio Memoriae). Αυτές χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα από αυτοκράτορες που επιθυμούσαν να σβήσουν από την ιστορία το όνομα και την ύπαρξη των αντιπάλων τους. Η μελέτη αυτών των φαινομένων υπογραμμίζει τη διαρκή ανάγκη για κριτική σκέψη και επαλήθευση των πληροφοριών, ένα δίδαγμα που παραμένει επίκαιρο.
