Rage-bait: Η λέξη της χρονιάς από την Οξφόρδη και ο μηχανισμός της διαδικτυακής οργής

Το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης επέλεξε το «rage-bait» ως λέξη της χρονιάς, αναδεικνύοντας τα «δολώματα οργής» που χρησιμοποιούνται ευρέως στα κοινωνικά δίκτυα. Ειδικοί και influencers εξηγούν πώς αυτός ο μηχανισμός εκμεταλλεύεται τον θυμό των χρηστών στον ελληνικό και παγκόσμιο κυβερνοχώρο, οδηγώντας σε αυξημένη κίνηση και οικονομικά οφέλη. Η πρακτική αυτή, αν και παλιά, έχει βρει νέες διαστάσεις στην ψηφιακή εποχή, διαμορφώνοντας τον δημόσιο διάλογο και την αντίληψη της αλήθειας.

Αυτή η εξέλιξη έρχεται ως συνέχεια μιας μακράς ιστορίας ανθρώπινης ψυχολογίας και επικοινωνίας, καθώς η «δύναμη του να τσιγκλάς τους άλλους» έχει αναλυθεί ήδη από τον Αρθούρ Σοπενχάουερ. Το «rage-bait» δεν είναι ένα εντελώς νέο φαινόμενο, αλλά η ψηφιακή του μορφή και η ενσωμάτωσή του στους αλγορίθμους των κοινωνικών δικτύων έχουν ενισχύσει την εμβέλεια και την αποτελεσματικότητά του σε πρωτοφανή επίπεδα, μετατρέποντας τον θυμό σε ένα ισχυρό ψηφιακό νόμισμα.

Τι είναι το rage-bait και πώς το ορίζουν οι ειδικοί

Η επιλογή του «rage-bait» (από τις λέξεις «οργή» και «δόλωμα») ως λέξη της χρονιάς από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης δεν προκάλεσε έκπληξη στους ειδικούς. Ο όρος περιγράφει ένα φαινόμενο που έχει γίνει κυρίαρχο στην ψηφιακή μας καθημερινότητα. Ο Κώστας Καρπούζης, επίκουρος καθηγητής του τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου, το αποδίδει ως «διχαστικό, προσβλητικό ή εμφανώς λάθος περιεχόμενο με σκοπό την πρόκληση». Αυτό το περιεχόμενο, το οποίο προϋπήρχε και στα παραδοσιακά μέσα, βρίσκει πλέον πρόσφορο έδαφος στο Διαδίκτυο. Όσο πιο εξωφρενικό, ενοχλητικό και αναληθές είναι, τόσο πιο εύκολα προσελκύει την προσοχή των χρηστών, παράγοντας «κίνηση» και, κατ’ επέκταση, δυνητικά οικονομικά οφέλη μέσω διαφημίσεων ή απευθείας από τις πλατφόρμες.

Η Ιωάννα Βώβου, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο ίδιο τμήμα, υπογραμμίζει πως το «rage-bait» μοιάζει να κλειδώνει το θύμα σε μια εικόνα θυμού, ρίχνοντας ένα «δόλωμα» και περιμένοντας τις αντιδράσεις. Αυτό το «τσίγκλισμα» δεν είναι καινούργιο, αλλά οι περίοδοι κρίσεων, όπως εκείνη των μνημονίων και της πανδημίας στην Ελλάδα, πολλαπλασίασαν το εμπρηστικό περιεχόμενο στα κοινωνικά δίκτυα, δημιουργώντας ένα πιο εύφορο έδαφος για την ανάπτυξή του.

Ο μηχανισμός λειτουργίας των «δολωμάτων οργής»

Η «βιομηχανία» πίσω από τη διαδικτυακή οργή ακολουθεί συγκεκριμένες μεθοδολογίες. Όπως αποκαλύπτει συντάκτης που δραστηριοποιείται στον σχεδιασμό τέτοιων σελίδων, η βάση είναι το SEO (Search Engine Optimization), δηλαδή η βελτιστοποίηση για τις μηχανές αναζήτησης, ώστε μια σελίδα να είναι «φιλική» στην Google. Το δεύτερο βήμα είναι οι κραυγαλέοι τίτλοι. Λέξεις όπως «Σοκ» και «Φρίκη» κυριαρχούν στο αστυνομικό ρεπορτάζ, ενώ στην πολιτική βλέπουμε φράσεις όπως «Δήλωση-πρόκληση» ή «Δημοσκόπηση που ανατρέπει τα πάντα». Εάν υποκύψουμε και κλικάρουμε, συνήθως, θα υποστούμε έναν καταιγισμό διαφημίσεων και ένα κείμενο αρκετά πιο πεζό συγκριτικά με τον φαντεζί παραπλανητικό τίτλο.

Μια άλλη «πατέντα» είναι η φράση «Διαβάστε το λινκ στα σχόλια». Ο κ. Καρπούζης εξηγεί ότι αυτό δεν είναι τυχαίο, καθώς «ο αλγόριθμος εντοπίζει τα ενδιαφέροντά μας και στη συνέχεια δίνει προτεραιότητα στις αναρτήσεις που έχουν εικόνες και όχι λινκ». Έτσι, ο σύνδεσμος τοποθετείται στα σχόλια για να αυξήσει το «engagement». Το τρίτο βήμα μπορεί να είναι η «μεταπώληση» μιας σελίδας, όπου ο τίτλος αλλάζει αλλά τα λάικ παραμένουν, εξυπηρετώντας ενδεχομένως μια νέα ατζέντα. Αυτό εξηγεί γιατί συχνά αναρωτιόμαστε «Μα, πότε την ακολούθησα;».

Νομικοί κύκλοι επισημαίνουν ότι η έλλειψη διαφάνειας στις πηγές και τους ιδιοκτήτες αυτών των σελίδων δημιουργεί ένα γκρίζο νομικό τοπίο, καθιστώντας δύσκολη την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης και της ρητορικής μίσους. Η απουσία έδρας, διεύθυνσης ή ονομάτων συντακτών σε πολλές τέτοιες ιστοσελίδες, όπως αναφέρεται στην «Κ», καθιστά τον εντοπισμό των υπευθύνων σχεδόν αδύνατο. Αυτό το περιβάλλον ευνοεί την ανεξέλεγκτη διάδοση περιεχομένου που στοχεύει αποκλειστικά στην πρόκληση έντονων συναισθημάτων και την αύξηση της επισκεψιμότητας, με αρνητικές συνέπειες για τον δημόσιο διάλογο.

Η επένδυση στην οργή και η πολιτική διάσταση

Ο Κώστας Καρπούζης παρατηρεί ότι «υπάρχουν δυνάμεις που επενδύουν στην οργή για να συσπειρώσουν τον απογοητευμένο κόσμο». Η πολιτική σκοπιμότητα δεν είναι καθόλου άσχετη με τη «βιομηχανία» του rage-bait, καθώς «ο δημόσιος χώρος δεν νοείται ανεξάρτητα από τον πλατφορμοποιημένο», όπως σημειώνει η κ. Βώβου. Ο Νίκος Μωραΐτης, στιχουργός και δημόσιο πρόσωπο, επισημαίνει ότι «τα σόσιαλ δεν είναι τα ίδια όπως πριν από 15 χρόνια», καθώς πλέον κυριαρχεί η «τοξικότητα» και το «χαμηλό επίπεδο των χρηστών», με «στρατούς» να διαμορφώνουν τον διάλογο.

Ο κ. Μωραΐτης, αν και ο ίδιος ξεκίνησε τη διαδικτυακή του ενεργοποίηση από «πραγματική οργή» σε περίοδο χρεοκοπίας, εκτιμά με απογοήτευση ότι «η Χρυσή Αυγή νίκησε στα σόσιαλ μίντια», καθώς η φρασεολογία της κυριαρχεί σε όλο το πολιτικό φάσμα. Θεωρεί ότι σε αυτή τη μετατόπιση έπαιξαν ρόλο η Ομάδα Αλήθειας και η εσωτερική σύγκρουση στον ΣΥΡΙΖΑ το 2023. Η Ιωάννα Βώβου εντοπίζει τάσεις συντηρητικής στροφής στη διαδικτυακή οργή, ειδικά σε έμφυλα ζητήματα, με την «ανδρόσφαιρα» να εκδηλώνει «ανδρικό θυμό» κατά της «woke ατζέντας». Παράλληλα, συντηρητικοί κύκλοι αξιοποιούν το rage-bait για να αμφισβητήσουν κεκτημένα, όπως το δικαίωμα στην άμβλωση, ή για να διαμορφώσουν αρνητικά πρότυπα για τις φεμινίστριες.

Προσωπικότητες, influencers και η δυσπιστία στα ΜΜΕ

Η ανάδυση τέτοιων σελίδων που βασίζονται στο rage-bait αντανακλά επίσης μια σαφή τάση δυσπιστίας των Ελλήνων απέναντι στα κλασικά, παραδοσιακά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Στα στοιχεία για το 2025 του Digital News Report του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, τα οποία παρουσιάζει η διαΝΕΟσις, η Ελλάδα και η Βουλγαρία είναι οι μόνες δύο χώρες όπου μεγαλύτερο ποσοστό ερωτηθέντων πιστεύει ότι αφαιρείται περισσότερο περιεχόμενο απ’ όσο θα έπρεπε από τα ΜΚΔ, σε σύγκριση με όσους ζητούν αυστηρότερη εποπτεία. Η έκθεση επισημαίνει ότι «οι ιδιαίτερες απαντήσεις των Ελλήνων αντικατοπτρίζουν τη διαδεδομένη πεποίθηση πως η αλήθεια αποκρύπτεται είτε από τα παραδοσιακά μέσα είτε από τα κοινωνικά δίκτυα».

Την «αλήθειά» τους στον ιστοχώρο θέλουν να πουν και οι «influencers» που ενίοτε αξιοποιούν το rage-bait στη λογική τού «κράζεις, θαυμάζεις». Γιατί να μην προβάλλουν τα χλιδάτα ταξίδια τους συνοδεύοντας τις αναρτήσεις με κάποια ελαφρώς προκλητική νότα; Είτε το κοινό εξοργιστεί είτε ζηλέψει, είτε εκφράσει θαυμασμό, τα «νούμερα» και η απήχηση των αναρτήσεων –και των προϊόντων που οι δημιουργοί προωθούν– θα δουν την ανιούσα. Ο γνωστός μουσικός και τραγουδιστής Μαυρίκιος Μαυρικίου προχώρησε σε μια αυστηρή και φορτισμένη δημόσια τοποθέτηση, ζητώντας να σταματήσει η στοχοποίηση της προσωπικής του ζωής. Ο καλλιτέχνης τονίζει ότι δεν αντέχει άλλο το διαδικτυακό bullying, ειδικά τώρα που υπάρχει ένα μικρό παιδί στην οικογένειά του.

Σε αυτό το θολό ψηφιακό τοπίο, ο Νίκος Μωραΐτης συνεχίζει να συμμετέχει στα social media για «τις μικρές εκρήξεις», όπως το #MeToo, που καθιστούν την παρέμβαση του πολίτη-χρήστη άμεση και καταλυτική. Η κ. Βώβου παρατηρεί πως ο χρήστης μπορεί να νιώσει ότι «δεν φιμώνεται» και έχει «χώρο να τα βάλει με τις ελίτ», παρόλο που εξέχοντα μέλη των ελίτ ελέγχουν τις πλατφόρμες. Αυτή η αίσθηση «ορατότητας» και «φωνής», μέσα σε έναν κόσμο πραγματικής απογοήτευσης και οργής, παραμένει το μεγαλύτερο δόλωμα, συντηρώντας το οικοσύστημα του rage-bait.

Η επόμενη μέρα των social media

Η εξέλιξη των κοινωνικών δικτύων σε «δίκτυα διανομής περιεχομένου» (content delivery networks) σημαίνει ότι οι χρήστες «πέφτουν συνέχεια σε αναρτήσεις που δεν είναι από φίλους, αλλά από δημιουργούς περιεχομένου», όπως εξηγεί ο κ. Καρπούζης. Ειδικά στην πλατφόρμα X, η λειτουργία των φίλτρων «εξαρτιέται εν πολλοίς από το πώς θα ξυπνήσει ο Μασκ», όπως παρατηρεί σκωπτικά ο ίδιος, τονίζοντας το γκριζάρισμα της αλήθειας σε αυτές τις πλατφόρμες. Ενώ το κοινό φαίνεται να αντιλαμβάνεται το χαμηλό επίπεδο του περιεχομένου, εξακολουθεί να παραμένει στις πλατφόρμες, συντηρώντας κάθε είδους δολώματα. Η συνεχής ροή χαμηλού επιπέδου περιεχομένου από λογαριασμούς που παράγουν συχνά, δημιουργεί ένα περιβάλλον όπου η αίσθηση ότι «έχεις φωνή» υπερισχύει της ποιότητας και της αλήθειας.