Νέο κληρονομικό δίκαιο: Ριζικές αλλαγές σε διαθήκες, χρέη και νόμιμη μοίρα

Το Υπουργείο Δικαιοσύνης παρουσίασε σήμερα ένα νέο πλέγμα διατάξεων για το κληρονομικό δίκαιο, το οποίο αναμένεται να επιφέρει ριζικές αλλαγές μετά από 80 χρόνια. Το νομοσχέδιο, που θα τεθεί σε δημόσια διαβούλευση για έναν μήνα, μεταρρυθμίζει την ευθύνη των κληρονόμων για τα χρέη, τη νόμιμη μοίρα, καθώς και τα δικαιώματα συζύγων και συντρόφων, εισάγοντας παράλληλα και τις κληρονομικές συμβάσεις.

Η παρουσίαση του νέου πλέγματος διατάξεων από το Υπουργείο Δικαιοσύνης σηματοδοτεί μια ιστορική μεταρρύθμιση στο ελληνικό κληρονομικό δίκαιο, το οποίο παρέμενε σε μεγάλο βαθμό αναλλοίωτο για περισσότερα από 80 χρόνια. Αυτή η εξέλιξη έρχεται ως συνέχεια των σύγχρονων κοινωνικών αναγκών και των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν οι πολίτες στην πράξη, επιδιώκοντας να προσφέρει μεγαλύτερη ευελιξία και ασφάλεια στις κληρονομικές υποθέσεις.

Το νομοσχέδιο, που συντάχθηκε από αρμόδια επιτροπή υπό την προεδρία του καθηγητή Αστικού Δικαίου και ακαδημαϊκού Απόστολου Γεωργιάδη, αποτελεί μια ολοκληρωμένη προσπάθεια εκσυγχρονισμού. Στοχεύει στην απλοποίηση διαδικασιών, στην προστασία των κληρονόμων από υπέρογκα χρέη και στην αναγνώριση νέων μορφών συμβίωσης, προσαρμόζοντας το νομικό πλαίσιο στις τρέχουσες κοινωνικές πραγματικότητες.

Οι ριζικές αλλαγές στην ευθύνη κληρονόμων και τη νόμιμη μοίρα

Μία από τις σημαντικότερες αλλαγές που εισάγει το νέο κληρονομικό δίκαιο αφορά την ευθύνη του κληρονόμου για τα χρέη της κληρονομίας. Σύμφωνα με το προτεινόμενο σχέδιο, ο κληρονόμος δεν θα ευθύνεται πλέον με την ατομική του περιουσία για τα χρέη του κληρονομουμένου (νέα ΑΚ 1892). Αυτό αποτελεί μια ουσιαστική ασπίδα προστασίας, καθώς η ατομική περιουσία του δεν θα είναι υπέγγυα στους κληρονομικούς δανειστές. Για παράδειγμα, αν ο κληρονομούμενος είχε χρέος στην εφορία 100.000 ευρώ και ένα διαμέρισμα ίδιας αξίας, η εφορία θα μπορεί να επιβάλει κατάσχεση μόνο στο κληρονομιαίο διαμέρισμα και όχι σε άλλο ακίνητο του κληρονόμου (Παράδειγμα 3).

Επιπλέον, αναμορφώνεται και η έννοια της νόμιμης μοίρας. Ενώ κατά το ισχύον δίκαιο η νόμιμη μοίρα αποτελεί κληρονομικό δικαίωμα, το προτεινόμενο σχέδιο τη μετατρέπει σε ενοχική αξίωση. Αυτό σημαίνει ότι ο νόμιμος μεριδούχος θα έχει πλέον χρηματική αξίωση κατά του εγκατάστατου κληρονόμου για το ποσοστό που του αναλογεί, αντί να είναι αυτοδικαίως κληρονόμος του συγκεκριμένου ποσοστού της κληρονομίας (νέα ΑΚ 1820). Προς εξασφάλιση αυτής της αξίωσης, ο μεριδούχος μπορεί να εγγράψει υποθήκη σε όλα τα κληρονομιαία ακίνητα (Παράδειγμα 6). Το δικαστήριο, ωστόσο, μπορεί να διατάξει και την αυτούσια απόδοση.

Νέες διατάξεις για συζύγους και συντρόφους

Το νομοσχέδιο φέρνει σημαντικές αλλαγές στα δικαιώματα των επιζώντων συζύγων και συντρόφων. Πλέον, σε περίπτωση θανάτου χωρίς διαθήκη, αν ζει η σύζυγος και υπάρχουν μόνο πρώτα ξαδέλφια, η σύζυγος κληρονομεί το σύνολο της περιουσίας, αντί του μισού που ίσχυε (νέα ΑΚ 1811, Παράδειγμα 7). Αυτό ενισχύει τη θέση του επιζώντος συζύγου.

Για τους συντρόφους σε ελεύθερη ένωση, προβλέπονται επίσης νέα δικαιώματα. Αν ο αποβιώσας δεν έχει συγγενείς που καλούνται εκ του νόμου στην κληρονομική διαδοχή, ο σύντροφος που συζούσε μαζί του για άνω των τριών ετών μπορεί να υποβάλει αίτηση στο δικαστήριο για να του περιέλθει η κληρονομία (νέες ΑΚ 1817 παρ. 3, 1818, Παράδειγμα 9). Επιπλέον, αν ο σύντροφος συνέδραμε ουσιωδώς τον αποβιώσαντα στην κάλυψη των αναγκών του, δικαιούται κληροδοσία χρηματικού ποσού ανάλογου των υπηρεσιών που παρείχε, καθώς και το δικαίωμα κατοικίας στο διαμέρισμα για έναν χρόνο (Παράδειγμα 8).

Σε περιπτώσεις διάστασης συζύγων, το νέο δίκαιο είναι πιο αυστηρό. Αν οι σύζυγοι βρίσκονταν σε υπερδιετή διάσταση, ο επιζών σύζυγος αποκλείεται από την κληρονομική διαδοχή (νέες ΑΚ 1812, 1808, Παράδειγμα 11). Επίσης, παρέχεται η δυνατότητα στον επιζώντα σύζυγο, αντί του κληρονομικού του μεριδίου, να λάβει την επικαρπία της οικογενειακής στέγης, δηλαδή το δικαίωμα χρήσης και κάρπωσής της εφ’ όρου ζωής (Παράδειγμα 10).

Καινοτομίες: Κληρονομικές συμβάσεις και διευρυμένοι λόγοι αποκλήρωσης

Μία από τις πλέον καινοτόμες διατάξεις είναι η εισαγωγή των κληρονομικών συμβάσεων αιτία θανάτου (νέες ΑΚ 1798 επ.). Αυτές οι συμβάσεις επιτρέπουν στον κληρονομούμενο να καθορίσει τη διαδοχή της περιουσίας του με δεσμευτικό τρόπο, σε αντίθεση με τη διαθήκη που είναι ελεύθερα ανακλητή. Για παράδειγμα, ένας επιχειρηματίας μπορεί να καταρτίσει σύμβαση με τον γιο του που ενδιαφέρεται για την επιχείρηση, εξασφαλίζοντας ότι αυτή θα του περιέλθει, χωρίς να δεσμεύεται εν ζωή ως προς τη διαχείριση (Παράδειγμα 13). Αυτή η ρύθμιση έχει πρακτική σημασία και έχει αναδειχθεί σε χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης, όπως η Γερμανία και η Ελβετία, προσφέροντας μεγαλύτερη ασφάλεια δικαίου.

Στο πλαίσιο των κληρονομικών συμβάσεων, προβλέπεται επίσης η δυνατότητα παραίτησης από τη νόμιμη μοίρα έναντι ανταλλάγματος (νέες ΑΚ 1838 επ.), κάτι που μπορεί να συμβάλει στην αποφυγή μελλοντικών διενέξεων (Παράδειγμα 13, 16). Νομικοί κύκλοι επισημαίνουν ότι η εισαγωγή των κληρονομικών συμβάσεων αποτελεί ένα σημαντικό βήμα προς τον εκσυγχρονισμό, προσφέροντας εργαλεία που ανταποκρίνονται στις σύνθετες ανάγκες της σύγχρονης οικογένειας και των επιχειρήσεων.

Επιπλέον, διευρύνονται οι λόγοι αποκλήρωσης. Πλέον, η βαριά αντικοινωνική συμπεριφορά, που εκδηλώνει αχαριστία, περιφρόνηση και αδιαφορία για τον κληρονομούμενο, δικαιολογεί την αποκλήρωση του παιδιού από τον γονέα του (νέα ΑΚ 1833, Παράδειγμα 17). Αυτό καλύπτει περιπτώσεις μακροχρόνιας αδιαφορίας ή εξύβρισης που δεν προβλέπονταν στο ισχύον δίκαιο.

Κληρονομική αναξιότητα και διαχείριση περιουσίας

Το νέο νομοσχέδιο εισάγει σημαντικές αλλαγές και στους λόγους κληρονομικής αναξιότητας, ενισχύοντας την προστασία του κληρονομούμενου. Πλέον, η τέλεση κακουργήματος ή σοβαρού πλημμελήματος οικονομικής φύσης κατά του κληρονομούμενου μπορεί να οδηγήσει στην κήρυξη του κληρονόμου ως ανάξιου (νέα ΑΚ 1858, Παράδειγμα 19). Ακόμη πιο αυστηρή είναι η διάταξη για εγκλήματα κατά της ζωής, της υγείας ή της γενετήσιας ελευθερίας: η τελεσίδικη ποινική καταδίκη συνεπάγεται αυτοδίκαιη κληρονομική ανικανότητα, δηλαδή ο κληρονόμος ουδέποτε απέκτησε την κληρονομία (νέα ΑΚ 1857, Παράδειγμα 20).

Τέλος, ρυθμίζεται και ο ρόλος του εκτελεστή διαθήκης. Επιτρέπεται πλέον ρητά ο ορισμός εκτελεστή με αμιγώς διαχειριστικές εξουσίες, ακόμη και αν δεν υπάρχουν άλλες διατάξεις προς εκτέλεση στη διαθήκη (νέα ΑΚ 1987, Παράδειγμα 21). Ωστόσο, για την προστασία ανηλίκων ή ατόμων υπό δικαστική συμπαράσταση, ο εκτελεστής διαθήκης υπόκειται στις ίδιες διατυπώσεις με τον επίτροπο ή τον δικαστικό συμπαραστάτη, και ο διαθέτης δεν μπορεί να τον απαλλάξει από αυτές (Παράδειγμα 22).

Η δημόσια διαβούλευση και η επόμενη μέρα

Το νομοσχέδιο, λόγω της σπουδαιότητάς του, θα τεθεί σε δημόσια διαβούλευση για έναν μήνα, δίνοντας την ευκαιρία σε νομικούς, φορείς και πολίτες να υποβάλουν τις παρατηρήσεις τους. Αυτή η διαδικασία είναι κρίσιμη για τη διαμόρφωση του τελικού κειμένου, το οποίο αναμένεται να γίνει νόμος του κράτους το πρώτο τρίμηνο του 2026. Οι αλλαγές αυτές θα επηρεάσουν σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζονται οι Έλληνες πολίτες την περιουσία τους και τη διαδοχή της, προσφέροντας ένα πιο σύγχρονο και ευέλικτο πλαίσιο.