Κυκλικοί κόμβοι: Γιατί η ελληνική προτεραιότητα δημιουργεί προβλήματα και πώς μπορούν να γίνουν πιο ασφαλείς

Οι σύγχρονοι κυκλικοί κόμβοι (roundabouts) αποτελούν μια διεθνώς αναγνωρισμένη λύση για τη βελτίωση της οδικής ασφάλειας και της ροής της κυκλοφορίας, μειώνοντας έως και 80% τους τραυματισμούς σε διασταυρώσεις. Ωστόσο, στην Ελλάδα, η νομοθεσία του ΚΟΚ του 1977, που δίνει προτεραιότητα στο εισερχόμενο όχημα, δημιουργεί σύγχυση και ακυρώνει τα σημαντικά οφέλη τους, καθιστώντας τους συχνά επικίνδυνους.

Οι κυκλικοί κόμβοι, γνωστοί και ως roundabouts, έχουν εξελιχθεί σε μια αποτελεσματική απάντηση στις προκλήσεις της ασφαλούς και ομαλής διαχείρισης της κυκλοφορίας, προσφέροντας μια εναλλακτική λύση στους κλασικούς φωτεινούς σηματοδότες. Η ιστορία τους ξεκινά στις αρχές του 20ού αιώνα, με πρωτοπόρες εφαρμογές όπως το Columbus Circle στη Νέα Υόρκη το 1905 και την ιδέα του Eugène Hénard στο Παρίσι, γύρω από την Αψίδα του Θριάμβου.

Η εξέλιξη των κυκλικών κόμβων και τα οφέλη τους

Οι πρώτοι αυτοί «traffic circles» ήταν συχνά γιγαντιαίες πλατείες με πολλαπλές λωρίδες και ελάχιστους κανόνες, όπως η παλιά διαμόρφωση της πλατείας Ομονοίας στην Αθήνα. Αυτοί οι μεγάλοι κόμβοι αποδείχθηκαν προβληματικοί, οδηγώντας σε απαξίωση σε πολλές χώρες λόγω λειτουργικών και ζητημάτων ασφάλειας. Η ουσιαστική τομή ήρθε στη Μεγάλη Βρετανία τη δεκαετία του ’60, με τον επανασχεδιασμό των κόμβων σε μικρότερη διάμετρο και την υιοθέτηση του κανόνα ότι προτεραιότητα έχει αυτός που ήδη κινείται μέσα στον δακτύλιο.

Αυτό που ανησυχεί τους αναλυτές και τους ειδικούς οδικής ασφάλειας είναι η σημαντική διαφορά στα ποσοστά ατυχημάτων. Διεθνείς μελέτες, κυρίως σε ΗΠΑ και Ευρώπη, καταδεικνύουν εντυπωσιακές μειώσεις στα ατυχήματα. Το Ινστιτούτο Ασφάλειας Αυτοκινητοδρόμων των ΗΠΑ (IIHS) αναφέρει ότι η μετατροπή διασταυρώσεων σε κυκλικούς κόμβους οδήγησε σε μείωση των τραυματισμών έως και 80% και του αριθμού των ατυχημάτων έως 47%. Ο λόγος είναι ότι οι συγκρούσεις, όταν συμβαίνουν, είναι συνήθως πλευρικά «γλειψίματα» με χαμηλές ταχύτητες, μειώνοντας όχι μόνο τον αριθμό αλλά και την ένταση των ατυχημάτων.

Η ελληνική ιδιαιτερότητα στον ΚΟΚ

Ενώ σε διεθνές επίπεδο ο βασικός κανόνας είναι η προτεραιότητα του οχήματος που βρίσκεται ήδη εντός του δακτυλίου, στην Ελλάδα η νομοθεσία, όπως καθιερώθηκε από τον ΚΟΚ του 1977, εξασφαλίζει προτεραιότητα σε όποιον κινείται από δεξιά. Αυτή η αρχή υιοθετείται και στην περίπτωση της κίνησης σε στρογγυλό κόμβο, εκτός κι αν υπάρχει διαφοροποιητική σήμανση. Το αποτέλεσμα είναι μια τριπλή στρέβλωση: δυσκολία στην κατανόηση, ενθάρρυνση επιθετικών συμπεριφορών και ακύρωση των οφελών των κυκλικών κόμβων από άποψη οδικής ασφάλειας και ροής.

Ασφάλεια και ροή: Η σύγκριση με τα φανάρια

Η ασφάλεια αποτελεί το σημαντικότερο κριτήριο, αλλά όχι το μοναδικό. Οι οδηγοί αξιολογούν κάθε σύστημα διευθέτησης της κυκλοφορίας και με βάση την ταχύτητα άφιξης στον προορισμό τους. Σε μέτριους κυκλοφοριακούς φόρτους, τα roundabouts τείνουν να προσφέρουν μικρότερες καθυστερήσεις από μια αντίστοιχη σηματοδοτούμενη διασταύρωση, καθώς δεν απαιτείται αδικαιολόγητη αναμονή στο κόκκινο. Διεθνείς μελέτες δείχνουν ότι η χωρητικότητα ενός καλά σχεδιασμένου μονόιχνου κυκλικού κόμβου μπορεί να είναι 30-50% μεγαλύτερη από εκείνη ενός κλασικού κόμβου με φανάρια, με μικρότερο μέσο χρόνο αναμονής.

Ωστόσο, σε συνθήκες κορεσμού, ιδίως σε μεγάλους κόμβους, η εικόνα αλλάζει. Τα πολλαπλών λωρίδων roundabouts είναι πιο δύσκολα στην κατανόηση, πιο επικίνδυνα για πεζούς και ποδηλάτες, και σε πολύ υψηλά φορτία, ένα καλά χρονομετρημένο φανάρι μπορεί να διαχειριστεί πιο αποτελεσματικά τη ροή. Ουσιαστικά, ο κυκλικός κόμβος υπερτερεί στην καθημερινή, κανονική κυκλοφορία, ενώ οι κλασικές διασταυρώσεις με φανάρια είναι πιο αποτελεσματικές σε συνθήκες υπερφόρτωσης και σε δρόμους με πολλές λωρίδες.

Το «χρυσό πρότυπο» του μονόιχνου κόμβου

Η βιβλιογραφία διακρίνει τρεις κατηγορίες κυκλικών κόμβων: τα mini-roundabouts, τους τυπικούς μονόιχνους και τα μεγάλα «traffic circles». Οι μικροί και μεσαίοι κόμβοι, με διάμετρο 30-50 μέτρα και μία λωρίδα στον δακτύλιο, παρουσιάζουν την καλύτερη επίδοση σε ασφάλεια. Έχουν λιγότερα σημεία πιθανής σύγκρουσης, χαμηλότερες ταχύτητες, πιο καθαρή πορεία για τον οδηγό και ευκολότερη διάβαση για τους πεζούς. Αντίθετα, οι μεγάλοι, πολλαπλών λωρίδων κύκλοι κερδίζουν σε χωρητικότητα αλλά χάνουν σε απλότητα και ασφάλεια για τους πεζούς. Για την καθημερινή χρήση και την ασφάλεια, ο σφιχτός μονόιχνος κόμβος αποτελεί το «χρυσό πρότυπο».

Η αντικατάσταση ενός σηματοδοτούμενου κόμβου με μονόιχνο roundabout μπορεί να περιορίσει το μήκος των ουρών κατά 64% και τις εκπομπές ρύπων έως 27%. Ωστόσο, η απόσταση μεταξύ των κόμβων δεν πρέπει να πέφτει κάτω από τα 200 μέτρα, ώστε τα οχήματα να προλαβαίνουν να σταθεροποιήσουν την ταχύτητά τους. Αυτό μετατρέπει τον δρόμο από αρτηρία υψηλής ταχύτητας σε διάδρομο ήπιας κυκλοφορίας, κάτι που, αν και μπορεί να φαίνεται εκνευριστικό για τον ανυπόμονο οδηγό, αποτελεί αναμφισβήτητο κέρδος για την πόλη και την ασφάλεια, συμβάλλοντας στη συνολική κυκλοφοριακή διαχείριση της Αθήνας.

Προοπτικές αλλαγής και το παράδειγμα της Σουηδίας

Η διατήρηση της προτεραιότητας στο εισερχόμενο όχημα στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με τον πρόχειρο σχεδιασμό πολλών ελληνικών κυκλικών κόμβων, δημιουργεί μόνιμη ασάφεια και σύγχυση στους οδηγούς. Θα ήταν επικίνδυνη μια αλλαγή προτεραιότητας; Η εμπειρία δείχνει πως όχι, αν γίνει οργανωμένα. Οι κυκλικοί κόμβοι, από τη φύση τους, επιβάλλουν χαμηλές ταχύτητες, άρα ακόμη και σε μια μεταβατική περίοδο τα ατυχήματα θα ήταν ήπια.

Η ιστορία προσφέρει ένα αισιόδοξο προηγούμενο από μια μεγάλη κυκλοφοριακή αλλαγή. Το 1967 η Σουηδία άλλαξε σε μία μέρα την πλευρά κυκλοφορίας από αριστερά σε δεξιά. Κατά τη μετάβαση αυτή, όχι μόνο δεν υπήρξαν δυσάρεστες εξελίξεις, αλλά τα ατυχήματα μειώθηκαν κιόλας, καθώς οι οδηγοί έγιναν πιο προσεκτικοί. Μια αντίστοιχη αλλαγή στην Ελλάδα θα απαιτούσε σαφή νομοθέτηση, ξεκάθαρη σήμανση, εκστρατεία ενημέρωσης και μεταβατική περίοδο προσαρμογής. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος δεν είναι η αλλαγή, αλλά η σημερινή ασάφεια που ακυρώνει τα οφέλη των roundabouts. Μπορεί άραγε να σπάσει αυτός ο φαύλος κύκλος μιας ακόμα ελληνικής ιδιαιτερότητας;