- Η ανθρώπινη προσοχή έχει συρρικνωθεί στα 47 δευτερόλεπτα λόγω των ψηφιακών ερεθισμάτων.
- Το φαινόμενο «Popcorn Brain» περιγράφει τον κατακερματισμό του μυαλού από τη συνεχή εναλλαγή οθονών.
- Η εθιστική ντοπαμίνη από το doomscrolling οδηγεί σε γνωστική εξασθένηση και δυσανεξία στην πλήξη.
- Ειδικοί προτείνουν συλλογικές λύσεις και δράσεις όπως το Slow Art Day για την επανασύνδεση.
- Η συνειδητή εστίαση μπορεί να αποκαλύψει βαθύτερο νόημα στην καθημερινότητα.
Η συρρίκνωση της ανθρώπινης προσοχής έχει εξελιχθεί σε παγκόσμια επιδημία, με τον εγκέφαλό μας να «αντέχει» μόλις 47 δευτερόλεπτα μπροστά σε ένα ερέθισμα προτού αναζητήσει νέο, συνήθως από το κινητό. Ειδικοί, όπως η ψυχολόγος Γκλόρια Μαρκ και ο καθηγητής Ντέιβιντ Λέβι, εξηγούν το φαινόμενο του «Popcorn Brain» και πώς η συνεχής αναζήτηση ντοπαμίνης οδηγεί σε γνωστική εξασθένηση και δυσανεξία στην πλήξη. Το φαινόμενο αυτό, που περιγράφεται ως αυτο-διακοπή, καθιστά αναγκαία την αναζήτηση συλλογικών λύσεων για την επανασύνδεση με το «τώρα».
Η προσωπική εμπειρία ενός δημοσιογράφου στο Μουσείο Γουλανδρή, όπου η προσπάθεια να παραμείνει προσηλωμένος σε έναν πίνακα για μιάμιση ώρα αποδείχθηκε μια πραγματική πρόκληση, αναδεικνύει με τον πιο εμφατικό τρόπο την κρίση προσοχής που βιώνει η σύγχρονη κοινωνία. Αυτή η δυσκολία εστίασης, που πλέον έχει λάβει διαστάσεις παγκόσμιας επιδημίας, δεν είναι τυχαία, αλλά αποτελεί συνέπεια της συνεχούς έκθεσης σε ψηφιακά ερεθίσματα και της εξάρτησης από τις φορητές συσκευές.
Το φαινόμενο της συρρίκνωσης της προσοχής
Η Γκλόρια Μαρκ, ψυχολόγος και καθηγήτρια Πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας Irvine (UCI), μελετά το φαινόμενο εδώ και δύο δεκαετίες. Όπως εξηγεί η κ. Μαρκ, ενώ το 2003 ο μέσος όρος εστίασης σε μία οθόνη ήταν 2,5 λεπτά, σήμερα έχει συρρικνωθεί σε μόλις 47 δευτερόλεπτα. Το πιο ανησυχητικό εύρημα είναι ότι πλέον οι άνθρωποι αυτο-διακόπτουν τον εαυτό τους τις μισές φορές, χωρίς κανένα εξωτερικό ερέθισμα, έχοντας εκπαιδευθεί σε αυτή τη συμπεριφορά. Αυτή η εξαρτημένη μάθηση έχει αλλάξει ριζικά τον τρόπο που αλληλεπιδρούμε με τις συσκευές, όπως το κινητό.
Ο Ντέιβιντ Λέβι, καθηγητής Πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον, εμπνεύστηκε τον όρο «Popcorn Brain» (Εγκέφαλος ποπ κορν) για να περιγράψει αυτή την κατάσταση. Αν και ο όρος δεν είναι επιστημονικός, αποτυπώνει εύστοχα την κατακερματισμένη και διασπασμένη φύση του μυαλού μας, όπου οι σκέψεις σκάνε άτακτα η μία μετά την άλλη. Η ακατάσχετη αναζήτηση νέων ερεθισμάτων αποτελεί πλέον μια κυρίαρχη τάση, επηρεάζοντας την ικανότητά μας να παραμείνουμε προσηλωμένοι σε μία μόνο δραστηριότητα.
Popcorn Brain και η εθιστική ντοπαμίνη
«Ο εγκέφαλος είναι προγραμματισμένος με την “αρχή της ελάχιστης προσπάθειας”», λέει στην «Κ» η Αλεξάνδρα Σιγάλα, ψυχοθεραπεύτρια και ιδρύτρια της πλατφόρμας perimenoume.gr. Αυτό σημαίνει ότι αναζητά τη μέγιστη ντοπαμίνη με τον ελάχιστο κόπο. Γι’ αυτό προτιμά το «doomscrolling» – την ακατάσχετη κατανάλωση τοξικής, πλην ερεθιστικής πληροφορίας – από δραστηριότητες που απαιτούν σωματική προσπάθεια, όπως το τρέξιμο. Η άμεση και εκρηκτική ανταμοιβή που προσφέρουν οι αλγόριθμοι των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, όπως το TikTok και τα Shorts, λειτουργεί ως «αναισθητικό» που παραλύει τον εγκέφαλο, κρύβοντας προσωρινά τα προβλήματα.
Αυτό που ανησυχεί ιδιαίτερα τους ειδικούς είναι η ταχύτητα εξάπλωσης αυτού του φαινομένου, το οποίο, όπως επισημαίνει η ψυχοθεραπεύτρια Αλεξάνδρα Σιγάλα, δημιουργεί συμπτώματα παρόμοια με τη Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) ακόμα και σε άτομα που δεν είχαν ποτέ τέτοιο ιστορικό. Η κουλτούρα της άμεσης ανταμοιβής και της αποφυγής της αναμονής, που ενισχύεται από τις ψηφιακές συσκευές, αποτελεί πλέον μια συστημική πρόκληση για την ανθρώπινη ψυχολογία.
Οι επιπτώσεις στην καθημερινότητα και η ευθύνη των πλατφορμών
Η συνεχής ντοπαμίνη οδηγεί σε «γνωστική εξασθένηση» (cognitive impairment) και «δυσανεξία στην πλήξη». Ο εγκέφαλός μας κουράζεται και το φυσιολογικό, όπως ένας περίπατος, μοιάζει ανιαρό. Ένας φοιτητής του καθηγητή Λέβι είχε εκφράσει χαρακτηριστικά τον ψυχαναγκασμό να ελέγχει το κινητό του για να αποσυνδεθεί από τη στιγμή αναμονής, όπως η αναμονή του λεωφορείου. Ο Λέβι υπογραμμίζει ότι σε αυτή την κρίση προσοχής, δεν φέρουμε την αποκλειστική ευθύνη, καθώς ξοδεύονται τεράστια ποσά για να αιχμαλωτίσουν την προσοχή μας.
Η σοβαρότητα του προβλήματος αναδεικνύεται και από παραδείγματα επαγγελμάτων όπου η απόλυτη συγκέντρωση είναι κρίσιμη. Στον πύργο ελέγχου εναέριας κυκλοφορίας ενός κεντρικού ελληνικού αεροδρομίου, τα κινητά τηλέφωνα απαγορεύονται αυστηρά. Όπως τονίζει ο Κ. Γ., ένας εργαζόμενος στον τομέα, «ένα λάθος μπορεί να στοιχίσει τη ζωή σε πολλούς ανθρώπους», καθιστώντας τη διάσπαση προσοχής έναν τεράστιο κίνδυνο.
Δρόμοι επιστροφής: Συλλογικές λύσεις και δράσεις προσοχής
Ο Πέτερ Σμιντ, υπεύθυνος προγραμματισμού του Strother School of Radical Attention (SORA) στη Νέα Υόρκη, τονίζει ότι ο κατακερματισμός της προσοχής είναι ένα συστημικό πρόβλημα που απαιτεί συλλογική λύση. Το SORA, ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός, διοργανώνει ασκήσεις «προσοχής», όπου οι συμμετέχοντες εστιάζουν σε έργα τέχνης ή ο ένας στον άλλον, με στόχο να εξερευνήσουν το βάθος της προσοχής τους.
Στην Ελλάδα, το Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στην Αθήνα προσφέρει αντίστοιχες δράσεις, όπως το Slow Art Day. Η Κατερίνα Μαρκαδάκη, υπεύθυνη προγραμματισμού των δράσεων του μουσείου, εξηγεί ότι επιλέγονται έργα που δεν είναι τα πιο δημοφιλή, ώστε να δοθεί η ευκαιρία για αργή παρατήρηση. Η διαδικασία ξεκινά με την απενεργοποίηση των κινητών, ενθαρρύνοντας τους επισκέπτες να ανακαλύψουν λεπτομέρειες και να συνδεθούν με προσωπικά βιώματα. Παράλληλα, η ομάδα του Nood Collective διοργανώνει off-line εκδηλώσεις, δημιουργώντας χώρους όπου οι άνθρωποι μπορούν να «αποσυνδεθούν» από τις συσκευές και να «συνδεθούν στο τώρα», όπως αναφέρει η ιδρύτρια Δανάη Κώτσου.
Η επόμενη μέρα για την ανθρώπινη προσοχή
Η αρχική εμπειρία του δημοσιογράφου μπροστά στους «Θεατές» του Εδουάρδου Σακαγιάν στο Μουσείο Γουλανδρή, που φάνταζε «φλατ» στην αρχή, μετατράπηκε σε μια αποκάλυψη μετά από δύο ώρες εστίασης. Ο πίνακας δεν ήταν πια μια στατική εικόνα, αλλά μια πραγματική μονομαχία σκάκι, με τους θεατές να παρακολουθούν την κρίσιμη, λάθος κίνηση του σκακιστή. Αυτό υπογραμμίζει ότι η ενεργή και συνειδητή προσοχή μπορεί να αποκαλύψει ένα πλουσιότερο και βαθύτερο νόημα στην καθημερινότητά μας, πέρα από την επιφανειακή και γρήγορη κατανάλωση πληροφοριών.
Πρακτικές συμβουλές για την ενίσχυση της προσοχής
- Απενεργοποιήστε τις ειδοποιήσεις κινητού για να μειώσετε τις αυτο-διακοπές.
- Εφαρμόστε την «αργή παρατήρηση» σε έργα τέχνης ή δραστηριότητες για να εκπαιδεύσετε την εστίαση.
- Αναζητήστε off-line εμπειρίες και δραστηριότητες που ενθαρρύνουν την αποσύνδεση από τις οθόνες.
- Αποφύγετε το doomscrolling και συνειδητοποιήστε την εθιστική επίδραση της ντοπαμίνης.
- Δημιουργήστε χώρους χωρίς κινητά για να ενισχύσετε την πραγματική σύνδεση με το «τώρα».
