Η βεντέτα έχει λειτουργήσει ιστορικά ως ένας άτυπος μηχανισμός αυτοπροστασίας όπου τα επίσημα θεσμικά δίκτυα ήταν ανεπαρκή, με αποτέλεσμα ο κοινωνικός έλεγχος να αναλαμβάνεται από οικογενειακούς κανόνες· αυτή η δυναμική εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη συνεχιζόμενη παρουσία της τιμής σε ορισμένες περιοχές.
Σε πολλές περιπτώσεις οικογενειακοί δεσμοί παρείχαν την κύρια μορφή ασφάλειας, ενώ η ανάγκη αποτροπής διαμόρφωνε έναν άτυπο κώδικα μέσα στις κοινότητες, όπως συχνά επιβεβαιώνεται στις σχετικές μελέτες.
Βεντέτα ως μηχανισμός αποτροπής
Σε κλειστές, συγγενικές κοινωνίες η βεντέτα λειτούργησε ως τρόπος να αυξηθεί το κόστος της επίθεσης και να μειωθεί η πιθανότητα αρχικής βίας, αφού η προοπτική αντιποίνων ήταν πραγματική. Στο τέτοιο πλαίσιο ο φόβος των αντιποίνων δρα ως αναστολή, ενώ οι πληγές στην υπόληψη αντιμετωπίζονται συλλογικά από την οικογένεια.
Η πρακτική αυτή δεν είναι μυθική αλλά πρακτική προσαρμογή: εκεί όπου η ιδιοκτησία ήταν κινητή και οι νόμοι δύσκολα επιβλητοί, οι τοπικοί κανόνες συχνά κάλυπταν τα κενά. Παρά το εύθραυστο αυτής της ισορροπίας, σε πολλές κοινότητες οι θάνατοι από βεντέτες ήταν λιγότεροι από ό,τι θα περίμενε κανείς χωρίς τέτοιους άτυπους μηχανισμούς.
Από βεντέτα σε οργανωμένη προστασία
Στη Σικελία η ανάγκη για φύλαξη εμπορευμάτων, ιδιαίτερα σε περιοχές παραγωγής εσπεριδοειδών, οδήγησε στην ανάδυση ενός οργανωμένου συστήματος προστασίας που δεν περιορίστηκε στην οικογένεια. Όπως αναφέρει ο Ηλίας Ντίνας, αυτή η μετατροπή οδήγησε στη συγκρότηση μιας μορφής ιδιωτικής προστασίας με εσωτερικούς κανόνες και ιεραρχίες, τα χαρακτηριστικά που συνδέονται με την μαφία.
Η εκμετάλλευση ευπαθών προϊόντων, όπως τα εσπεριδοειδή, δημιούργησε κινήσεις για συστηματική φύλαξη όταν το κράτος δεν μπορούσε να παρέμβει αποτελεσματικά, με αποτέλεσμα να προκύψει ένα παράλληλο σύστημα απονομής δικαιοσύνης. Σε αυτό το περιβάλλον η αγορά εσπεριδοειδών λειτούργησε ως καταλύτης για οργανωμένες δομές προστασίας.
Προτεινόμενο Η νέα λειτουργία του Google Maps για καθοδήγηση λωρίδων σε αυτοκινητόδρομους
Παράλληλα, πολιτιστικά στοιχεία και πατριαρχικές αντιλήψεις μεγιστοποίησαν τον ρόλο της τιμής εντός της κοινωνίας, με συνέπειες στις σχέσεις φύλου και στις νομικές ανισότητες, όπως φάνηκε σε προϊσχύοντες νομικούς κώδικες. Η ιστορική παρουσία του νόμου 587 στην Ιταλία αποτελεί παράδειγμα θεσμικής ανοχής που άλλαξε αργότερα.
Κράτος, δίκαιο και κοινωνική απονομιμοποίηση
Όταν το κράτος κατόρθωσε να ανακτήσει την αποκλειστικότητα στη χρήση βίας και να προστατεύσει μάρτυρες, το παράλληλο σύστημα συρρικνώθηκε, ειδικά μετά από μεγάλες δίκες και θύματα δημόσιων λειτουργών. Η διαδικασία αυτή προκάλεσε αλλαγή στην κοινωνική αποδοχή της βίας ως «τιμής», καθώς η δημόσια λογοδοσία ενίσχυσε την κυριαρχία του νόμου.
Παραδείγματα όπως το Maxi Trial και οι δολοφονίες των δικαστών Φαλκόνε και Μπορσελίνο προκάλεσαν διεθνή αντίδραση και πίεσαν για ενίσχυση μηχανισμών προστασίας μαρτύρων, με αποτέλεσμα την υποχώρηση του παρασκηνίου. Αυτά τα γεγονότα καθόρισαν μια νέα σχέση μεταξύ κράτους και κοινωνίας σε περιοχές με έντονη παρουσία οργανωμένης βίας.
Η Κρήτη, αντίθετα, διατήρησε μια ενδιάμεση κατάσταση όπου ο άτυπος κώδικας τιμής συνέχισε να συνυπάρχει με το επίσημο δίκαιο, επηρεασμένος από συλλογικές μνήμες και πολιτιστικά πρότυπα όπως ο μύθος του λεβέντη. Εδώ η παρουσία του κράτους στην πράξη ήταν συχνά ασυνεχής, με συνέπεια η συλλογική μνήμη να ενισχύει παραδοσιακές αντιλήψεις.
Η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι τέτοια φαινόμενα δεν είναι αμετάβλητα: όπου υπήρξε πολιτική βούληση και νομικά εργαλεία, τα παράλληλα συστήματα αποδυναμώθηκαν και η τιμή παύει να λειτουργεί ως άλλοθι για βία.
