Η Κίνα ενισχύει σταθερά τη θέση της ως κυρίαρχος παίκτης στην παγκόσμια αγορά σπάνιων γαιών, ασκώντας πλέον έναν γεωπολιτικό έλεγχο που δοκιμάζει τις αντοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρά τις προσπάθειες της ΕΕ να αναζητήσει εναλλακτικές πηγές για αυτές τις κρίσιμες πρώτες ύλες, η δεσπόζουσα θέση του Πεκίνου καθιστά την ήπειρο ιδιαίτερα ευάλωτη.
Η πρόσφατη επιβολή σαρωτικών εξαγωγικών ελέγχων σε μαγνήτες σπάνιων γαιών και στα απαραίτητα υλικά παραγωγής τους, σηματοδοτεί μια νέα εποχή στην αντιπαράθεση, με την Ευρώπη να βρίσκεται στο επίκεντρο των συνεπειών.
Αυτή η κίνηση, που ερμηνεύεται ως απάντηση σε εμπορικές εντάσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες, αναδεικνύει την επιτακτική ανάγκη για την Ευρώπη να επανεξετάσει την εξάρτησή της. Η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, υπογράμμισε ότι «μια κρίση στην προμήθεια κρίσιμων πρώτων υλών δεν είναι πλέον ένας μακρινός κίνδυνος, αλλά βρίσκεται στην πόρτα μας», τονίζοντας την ανάγκη για άμεση και αποφασιστική δράση.
Ο ασφυκτικός κλοιός του Πεκίνου στις σπάνιες γαίες
Οι σπάνιες γαίες αποτελούν μια ομάδα 17 ορυκτών απαραίτητων για την παραγωγή μιας ευρείας γκάμας σύγχρονων τεχνολογικών προϊόντων. Από τα ηλεκτρικά οχήματα και τις ανεμογεννήτριες έως τα προηγμένα συστήματα άμυνας, όπως τα μαχητικά αεροσκάφη F-35 και τα ναυτικά πλοία, αυτά τα στοιχεία είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της πράσινης μετάβασης, της ψηφιακής επανάστασης και των αμυντικών φιλοδοξιών της Δύσης.
Η Κίνα, ωστόσο, έχει επιτύχει μια ασύγκριτη κυριαρχία σε ολόκληρη την εφοδιαστική αλυσίδα αυτών των πολύτιμων υλικών.
Σύμφωνα με στοιχεία της Διεθνούς Υπηρεσίας Ενέργειας, η Κίνα ευθύνεται για το 61% της παγκόσμιας εξόρυξης σπάνιων γαιών και το εντυπωσιακό 92% της επεξεργασίας τους. Για την Ευρωπαϊκή Ένωση, η εξάρτηση είναι ακόμη μεγαλύτερη, καθώς προμηθεύεται σχεδόν το 99% των 17 σπάνιων γαιών της και περίπου το 98% των μόνιμων μαγνητών σπάνιων γαιών από την Κίνα.
Οι πρόσφατοι εξαγωγικοί έλεγχοι απαιτούν πλέον κυβερνητική άδεια όχι μόνο για τους τελικούς μαγνήτες, αλλά και για τα επεξεργασμένα μέταλλα και κράματα που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή τους, αυξάνοντας δραματικά την πίεση.
Ευρωπαϊκή βιομηχανία σε κίνδυνο και διπλωματικές προκλήσεις
Οι επιπτώσεις των κινεζικών μέτρων στην Ευρώπη είναι άμεσες και εκτεταμένες, με τον αμυντικό τομέα να πλήττεται ιδιαίτερα σοβαρά. Εμπειρογνώμονες του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων προειδοποιούν ότι «η αμυντική βιομηχανία της ΕΕ κινδυνεύει να σταματήσει, καθώς οι ελλείψεις αποθεμάτων θα μπορούσαν να την εμποδίσουν να παράγει και να παραδίδει επαρκή όπλα για τον πόλεμο στην Ουκρανία».
Αυτή η κρίση αναδεικνύει την υπαρξιακή απειλή που εγκυμονεί η υπερβολική εξάρτηση από μία μόνο πηγή για στρατηγικά σημαντικά υλικά.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, εγκλωβισμένη στη διαμάχη ΗΠΑ-Κίνας, προσπαθεί να ισορροπήσει μεταξύ της ανάγκης για προστασία των συμφερόντων της και της επιθυμίας να αποφύγει την κλιμάκωση. Ο αρμόδιος για το εμπόριο της ΕΕ, Μάρος Σέφτσοβιτς, δήλωσε ότι η Ένωση δεν έχει «κανένα συμφέρον για κλιμάκωση», αλλά αναγνώρισε ότι η κατάσταση «ρίχνει σκιά στις εμπορικές σχέσεις».
Παρά τις εντατικές επαφές και την επικείμενη επίσκεψη του Κινέζου υπουργού Εμπορίου στις Βρυξέλλες, τα αποτελέσματα των διπλωματικών προσπαθειών παραμένουν πενιχρά.
Μια προηγούμενη συμφωνία για τη δημιουργία ενός «πράσινου διαύλου» για την επιτάχυνση των αδειών εξαγωγής απέδωσε μόνο μερικώς, με μόλις τις μισές από τις 2.000 προτεραιοποιημένες αιτήσεις ευρωπαϊκών εταιρειών να έχουν διεκπεραιωθεί αποτελεσματικά. Αυτό υπογραμμίζει την περιορισμένη αποτελεσματικότητα της διπλωματίας απέναντι σε μια εδραιωμένη οικονομική και νομική στρατηγική.
Εργαλεία άμυνας και ο δρόμος προς την αυτονομία
Ενώ η Κίνα έχει αναπτύξει ένα ισχυρό νομικό πλαίσιο εξαγωγικών ελέγχων, αντικατοπτρίζοντας το μοντέλο της Ουάσιγκτον, η ΕΕ υστερεί σε ανάλογα εργαλεία. Για τις Βρυξέλλες, η προστασία της εθνικής ασφάλειας παραμένει η μοναδική νόμιμη αιτιολόγηση για την ανάπτυξη τέτοιων μέτρων.
Αυτή η προσέγγιση, που βασίζεται σε ένα σύστημα εμπορίου βασισμένο σε κανόνες από την μεταπολεμική εποχή, ενδέχεται να απαιτεί αναθεώρηση.
Ειδικοί αναλυτές, όπως η Αντόνια Χμαϊντί από το think tank Merics, υποστηρίζουν ότι η ΕΕ θα πρέπει να βρει έναν τρόπο να ζήσει «σε αυτή τη νέα πραγματικότητα», ακόμα και αν αυτό σημαίνει εγκατάλειψη παλαιότερων πεποιθήσεων. Ένα πιθανό εναλλακτικό παιχνίδι θα μπορούσε να είναι η αξιοποίηση της πρόσβασης στην ευρωπαϊκή αγορά ως μέσο πίεσης.
Το Αντι-Εξαναγκαστικό Μέσο (ACI) της ΕΕ, ένα εργαλείο αποτροπής που ενεργοποιείται ως τελευταία λύση, έχει συζητηθεί, αλλά προς το παρόν δεν εξετάζεται σοβαρά για ενεργοποίηση.
Προκλήσεις στην υλοποίηση της διαφοροποίησης
Ενώ η ΕΕ αναγνωρίζει την ανάγκη για δραστική ενίσχυση των προσπαθειών διαφοροποίησης, η πρόοδος είναι αργή. Η στρατηγική βασίζεται σε δύο πυλώνες: μια διπλωματική επίλυση και την οικοδόμηση μιας πιο ανθεκτικής εφοδιαστικής αλυσίδας. Ωστόσο, οι συγκεκριμένες δράσεις υστερούν.
Παρά το γεγονός ότι εδώ και δύο χρόνια έχει παρουσιαστεί ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο για την απεξάρτηση από την Κίνα στις κρίσιμες πρώτες ύλες, η υλοποίηση σκοντάφτει σε εμπόδια.
Οι ειδικοί και η βιομηχανία επισημαίνουν την έλλειψη επαρκούς χρηματοδότησης, το υψηλό κόστος ενέργειας και τα γραφειοκρατικά βάρη που καθιστούν την Ευρώπη λιγότερο ανταγωνιστική. Παρόλο που έχει αποδοθεί καθεστώς «στρατηγικού έργου» σε περίπου 60 ορυχεία και διυλιστήρια εντός και εκτός της ΕΕ, ο γενικός διευθυντής της Eurometaux, Τζέιμς Γουάτσον, τόνισε την ανάγκη για αφιερωμένη χρηματοδότηση και αντιμετώπιση δομικών ζητημάτων.
Η Ευρώπη βρίσκεται μπροστά σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Η επείγουσα ανάγκη για εξασφάλιση μιας αξιόπιστης και διαφοροποιημένης προμήθειας σπάνιων γαιών δεν είναι απλώς ένα οικονομικό ζήτημα, αλλά μια οικονομική ασφάλεια και άμυνα και ασφάλεια που θα καθορίσει την στρατηγική της αυτονομία στο μέλλον.
Η ικανότητα της ΕΕ να προσαρμοστεί σε αυτή τη νέα γεωπολιτική πραγματικότητα θα κρίνει το ρόλο της στην παγκόσμια σκηνή.
