Ο κόσμος βρίσκεται αντιμέτωπος με μια πρωτοφανή αύξηση των στρατιωτικών δαπανών, τη μεγαλύτερη από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η οποία συνοδεύεται από μια δραματική μείωση στην εξωτερική βοήθεια και τις διπλωματικές προσπάθειες. Αυτή η στροφή, που ορισμένοι χαρακτηρίζουν ως «πώληση της ειρήνης για την αγορά πολέμου», εγείρει σοβαρά ερωτήματα για την παγκόσμια σταθερότητα και τις μακροπρόθεσμες συνέπειες.
Η Επιστροφή στην «Κούρσα Εξοπλισμών» και η Ξεχασμένη Διπλωματία
Η ρήση του Βρετανού Πρωθυπουργού Χάρολντ Μακμίλαν το 1958, ότι «το να μιλάς είναι καλύτερο από το να πολεμάς», φαίνεται να έχει ξεχαστεί στη σύγχρονη γεωπολιτική σκηνή. Τόσο ο Μακμίλαν, τραυματίας του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όσο και ο Τζον Φ. Κένεντι, που διαχειρίστηκε την κρίση των πυραύλων της Κούβας, κατανοούσαν την αξία της διπλωματίας και την ωμότητα της σύγκρουσης.
Σε μια περίοδο που η παγκόσμια αβεβαιότητα αυξάνεται, παρατηρούμε μια ανησυχητική τάση: η σοφία των ηγετών που έζησαν τον πόλεμο και αναζήτησαν τη διπλωματία φαίνεται να έχει ξεθωριάσει από τη μνήμη. Αυτή η απώλεια της ιστορικής εμπειρίας, σε συνδυασμό με ακαδημαϊκές θεωρίες που κάνουν λόγο για επαναλαμβανόμενους πολέμους κάθε 85 περίπου χρόνια, δημιουργεί ένα κλίμα όπου η επανάληψη λαθών του παρελθόντος φαντάζει πιο πιθανή από ποτέ.
Η αποτυχία να διδαχθούμε από τις τραγωδίες που σκότωσαν εκατομμύρια ανθρώπους στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ένα επικίνδυνο σημάδι για το μέλλον.
Η διάβρωση του διπλωματικού ενστίκτου δεν είναι απλώς ρητορική, αλλά αποτυπώνεται ξεκάθαρα στους προϋπολογισμούς. Ο εκβιομηχανισμένος Δυτικός κόσμος μειώνει ταχύτατα τις επενδύσεις σε «ήπια ισχύ» – περικόπτοντας την εξωτερική βοήθεια και συρρικνώνοντας τα διπλωματικά δίκτυα – ενώ ταυτόχρονα διοχετεύει ολοένα και περισσότερους πόρους στην άμυνα.
Οι Αριθμοί Που Προκαλούν Ανησυχία: Στρατιωτικές Δαπάνες και Μείωση Βοήθειας
Οι στρατιωτικές δαπάνες εκτοξεύτηκαν το 2024 με ρυθμό που δεν έχει παρατηρηθεί από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, σημειώνοντας αύξηση 9,4%. Το Στοκχόλμης Διεθνές Ινστιτούτο Έρευνας για την Ειρήνη (SIPRI) κατέγραψε το υψηλότερο παγκόσμιο σύνολο που έχει καταγραφεί ποτέ, φτάνοντας σε πρωτοφανή επίπεδα.
Αντίθετα, μια ξεχωριστή έκθεση του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), με έδρα το Παρίσι, διαπίστωσε μείωση 9% στην επίσημη αναπτυξιακή βοήθεια (ODA) την ίδια χρονιά, μεταξύ των πλουσιότερων δωρητών του κόσμου. Ο ΟΟΣΑ προβλέπει περαιτέρω περικοπές τουλάχιστον 9% και ενδεχομένως έως και 17% φέτος.
Για πρώτη φορά εδώ και σχεδόν 30 χρόνια, η Γαλλία, η Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο και οι Ηνωμένες Πολιτείες μείωσαν ταυτόχρονα την ODA τους το 2024, με τις ανακοινωθείσες περικοπές για το 2025 να σηματοδοτούν μια ιστορική συνέχεια.
Τα διπλωματικά σώματα επίσης συρρικνώνονται, με τον Πρόεδρο των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ να δίνει τον τόνο με τις μαζικές περικοπές θέσεων εργασίας στο Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ. Αν και οι παγκόσμιοι αριθμοί είναι δύσκολο να καταγραφούν με ακρίβεια, οι αρχές στην Ολλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και την έδρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν προειδοποιήσει για περικοπές στο διπλωματικό τους προσωπικό.
Αυτές οι αποφάσεις, που συχνά συνδέονται με την ενίσχυση της στρατιωτικής ισχύος, δημιουργούν ένα επικίνδυνο κενό στην παγκόσμια σκηνή, όπου η διπλωματία για την επίλυση συγκρούσεων είναι πιο αναγκαία από ποτέ.
Οι Επιπτώσεις στην Παγκόσμια Σταθερότητα και τις Σχέσεις
Οι αναλυτές φοβούνται ότι καθώς οι εκβιομηχανισμένες οικονομίες γυρνούν την πλάτη τους στην βοήθεια και τη διπλωματία για να ενισχύσουν τους στρατούς τους, εχθρικά και αναξιόπιστα κράτη όπως η Ρωσία, η Κίνα και η Τουρκία θα σπεύσουν να καλύψουν τα κενά σε αυτά τα δίκτυα επιρροής.
Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε στροφή κάποτε φιλικών εθνών στην Αφρική και την Ασία εναντίον της Δύσης, καθιστώντας τον κόσμο ένα πολύ πιο επικίνδυνο μέρος.
Οι στρατιωτικές δαπάνες αυξάνονται παγκοσμίως. Ο αμυντικός προϋπολογισμός της Κίνας, ο δεύτερος μεγαλύτερος μετά τις ΗΠΑ, αυξήθηκε κατά 7% μεταξύ 2023 και 2024, ενώ οι στρατιωτικές δαπάνες της Ρωσίας εκτοξεύτηκαν κατά 38%. Ο φόβος απέναντι στη Ρωσία, ειδικά μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία, έχει οδηγήσει σε σημαντική αύξηση των αμυντικών προϋπολογισμών στην Ευρώπη.
Ως απάντηση, τα μέλη του ΝΑΤΟ συμφώνησαν τον Ιούνιο σε έναν νέο στόχο δαπανών 5% του ΑΕΠ για την άμυνα και την ασφάλεια έως το 2035. Η στρατιωτική βοήθεια προς την Ουκρανία έχει επίσης γίνει προτεραιότητα, με χώρες όπως η Γερμανία να δεσμεύουν δισεκατομμύρια ευρώ.
Η κούρσα επανεξοπλισμού προϋπήρχε της επιστροφής του Τραμπ στον Λευκό Οίκο, με τις στρατιωτικές δαπάνες στην Ευρώπη να έχουν αυξηθεί κατά 83% από το 2015.
Ένα επιχείρημα υπέρ της προτεραιότητας στην άμυνα έναντι της βοήθειας ή της διπλωματίας είναι ότι η στρατιωτική ισχύς λειτουργεί ως αποτρεπτικός παράγοντας. Ωστόσο, η απόφαση του Τραμπ να παγώσει δισεκατομμύρια δολάρια σε εξωτερική βοήθεια και να περικόψει το 90% των συμβολαίων της USAID, είχε καταστροφικές συνέπειες για ανθρωπιστικές οργανώσεις.
Εκτιμάται ότι οι περικοπές βοήθειας του Τραμπ και άλλων μεγάλων δωρητών θα μπορούσαν να προκαλέσουν 14 εκατομμύρια πρόωρους θανάτους τα επόμενα πέντε χρόνια, το ένα τρίτο εκ των οποίων παιδιά.
Η στροφή προς την «σκληρή ισχύ» έναντι της «ήπιας» αποτελεί μια σημαντική αλλαγή παραδείγματος. Ενώ στο παρελθόν η Δύση επένδυε στην οικοδόμηση σχέσεων μέσω βοήθειας και διπλωματίας, τώρα βλέπουμε μια προς τα μέσα στροφή, με τις κυβερνήσεις να δίνουν προτεραιότητα στην εθνική άμυνα.
Αυτό δημιουργεί ένα κλίμα αβεβαιότητας, καθώς οι μακροπρόθεσμες συνέπειες αυτής της επιλογής, όπως η απώλεια επιρροής και η δημιουργία κενών που μπορούν να εκμεταλλευτούν αντίπαλες δυνάμεις, δεν έχουν ακόμη φανεί πλήρως. Η απουσία ισχυρής διπλωματικής παρουσίας, όπως φάνηκε και στο διπλωματικό δράμα της Γροιλανδίας, μπορεί να οδηγήσει σε γεωπολιτικές εντάσεις.
Ο Βρετανός ηγέτης Κιρ Στάρμερ, ενόψει της επιστροφής του Τραμπ, ανακοίνωσε ότι θα αυξήσει τις αμυντικές δαπάνες και θα τις χρηματοδοτήσει εν μέρει με την περικοπή του προϋπολογισμού εξωτερικής βοήθειας του Ηνωμένου Βασιλείου από 0,5% σε 0,3% του ακαθάριστου εθνικού εισοδήματος.
Παρόμοιες κινήσεις έγιναν και σε άλλες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, όπως η Σουηδία (αύξηση αμυντικού προϋπολογισμού 18% έως το 2026, μείωση αναπτυξιακού προϋπολογισμού), η Γαλλία (σχέδια για μείωση ODA κατά ένα τρίτο) και η Φινλανδία (μείωση αναπτυξιακού προϋπολογισμού, διατήρηση αμυντικών δαπανών).
Μόνο η Ιρλανδία και η Δανία σχεδιάζουν να διατηρήσουν ή να αυξήσουν την ODA τους, αν και πρόκειται για μικρότερες οικονομίες.
Η υποχώρηση από την εξωτερική βοήθεια είναι μόνο μέρος μιας ευρύτερης απόσυρσης από την ίδια τη διπλωματία. Οι ΗΠΑ, υπό τον Τραμπ, απέλυσαν περισσότερους από 1.300 υπαλλήλους του Υπουργείου Εξωτερικών, ενώ 85 από τους 195 ρόλους πρεσβευτών ήταν κενές τον Οκτώβριο.
Άλλες κυβερνήσεις, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο (περικοπές προσωπικού 15-25%) και η Ολλανδία (μείωση προϋπολογισμού ξένων αποστολών 10% και κλείσιμο πρεσβειών), ακολουθούν σιωπηλά. Ακόμη και η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ) μειώνει το δίκτυο των γραφείων της στο εξωτερικό, με 10 αντιπροσωπείες της ΕΕ να συρρικνώνονται και 100 έως 150 τοπικούς υπαλλήλους να χάνουν τις θέσεις τους.
Το Τίμημα της Στροφής: Κίνδυνοι και Προοπτικές
Ο Άντριου Μίτσελ, πρώην υπουργός του βρετανικού υπουργικού συμβουλίου, προειδοποιεί ότι η επιταχυνόμενη στροφή από τη βοήθεια στα όπλα κινδυνεύει να καταλήξει σε καταστροφή. Υποστηρίζει ότι η ήπια ισχύς είναι πολύ φθηνότερη και συχνά πιο αποτελεσματική από τη σκληρή ισχύ από μόνη της, καθώς η ανάπτυξη είναι συχνά η άλλη όψη του νομίσματος της άμυνας.
Βοηθά στην πρόληψη πολέμων, στον τερματισμό των μαχών και στην ανοικοδόμηση εθνών στη συνέχεια. Η ανάγκη για ενισχυμένη διπλωματία είναι εμφανής σε περιπτώσεις όπως η αιματηρή σύγκρουση στο Σουδάν, όπου η διεθνής κοινότητα καλείται να παρέμβει.
Πολλοί πρεσβευτές, αξιωματούχοι και αναλυτές συμφωνούν ότι η ανταπόκριση σε διεθνείς κρίσεις δεν αφορά μόνο στρατιωτικές απαντήσεις, αλλά και διπλωματία, και μια ολοκληρωμένη στρατηγική. Η Χάτζα Λαμπίμπ, Επίτροπος της ΕΕ για το ανθρωπιστικό πρόγραμμα, υποστηρίζει ότι είναι «εντελώς» ψευδής οικονομία η περικοπή της βοήθειας για τη χρηματοδότηση στρατιωτικών προϋπολογισμών.
Προειδοποιεί ότι το πολυμερές σύστημα βοήθειας «κλονίζεται», με κίνδυνο να προκαλέσει νέα αστάθεια και μαζική μετανάστευση, καθώς «απελπισμένοι άνθρωποι είναι πιο πρόθυμοι να γίνουν βίαιοι».
Οι χώρες που περικόπτουν τα προγράμματα εξωστρέφειάς τους αντιμετωπίζουν επίσης ένα πολιτικό τίμημα μακροπρόθεσμα. Όταν μια πλούσια κυβέρνηση κλείνει την πρεσβεία της ή μειώνει τη βοήθεια σε μια χώρα που χρειάζεται βοήθεια, αυτή η σχέση υποφέρει, πιθανώς μόνιμα.
Η αποχώρηση από το πεδίο δημιουργίζει χώρο για να εισέλθουν αντίπαλοι, όπως η Τουρκία, η Ρωσία και η Κίνα που αυξάνουν την παρουσία τους στην Αφρική καθώς η Ευρώπη υποχωρεί. Η εκτίμησή μας είναι ότι η ισορροπία μεταξύ σκληρής και ήπιας ισχύος είναι κρίσιμη για τη διατήρηση της παγκόσμιας σταθερότητας.
Η υπερβολική εξάρτηση από τη στρατιωτική ισχύ, χωρίς παράλληλη επένδυση στη διπλωματία και την ανάπτυξη, είναι μια συνταγή για μεγαλύτερη αστάθεια και όχι για ειρήνη.
