Στην Πάρο, η αρχαία τέχνη της ξερολιθιάς αναβιώνει μέσα από εργαστήρια που φέρνουν κοντά παλιούς μαστόρους και νέους, με στόχο τη διατήρηση ενός πολιτιστικού και περιβαλλοντικού θησαυρού. Το 3ο εργαστήριο ξερολιθιάς στο βυζαντινό μονοπάτι των Λευκών ανέδειξε τη διαχρονική σημασία αυτής της τεχνικής, η οποία συγκρατεί εδάφη και εμπλουτίζει τον υδροφόρο ορίζοντα.
Στο νησί της Πάρου, μέσα από το βυζαντινό μονοπάτι στις Λεύκες, αναδύεται μια αρχαία τέχνη που αρνείται να χαθεί: η ξερολιθιά. Η πρόσφατη παρουσία μας στο 3ο εργαστήριο ξερολιθιάς, που διοργανώνει ο Πολιτιστικός Σύλλογος Πάρου «Αρχίλοχος» υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού, μας έφερε σε επαφή με μια παράδοση που κρατάει ζωντανό το νησιωτικό τοπίο.
Εδώ, 40 άτομα – μαθητές, αρχιτέκτονες, ντόπιοι – συγκεντρώθηκαν για να μάθουν τα μυστικά της πέτρας από τον Μαστροθανάση, έναν «πελεκάνο» με 60 χρόνια εμπειρίας.
Η τέχνη της ξερολιθιάς, δηλαδή η κατασκευή τοίχων και δομών αποκλειστικά με πέτρες, χωρίς τη χρήση συνδετικού κονιάματος, αποτελεί μία από τις αρχαιότερες τεχνικές δόμησης στην ανθρώπινη ιστορία. Η καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Πατρών, Αναστασία Γεωργιάδη, επισημαίνει ότι αυτή η μέθοδος έχει εφαρμοστεί παγκοσμίως, από την προϊστορική Μεσοποταμία έως τις εύκρατες ζώνες της Αμερικής.
Στην Ελλάδα, οι ξερολιθιές δεν είναι απλώς κατασκευές, αλλά έργα λαϊκής αρχιτεκτονικής που διαμόρφωσαν το τοπίο, δημιουργώντας μαντριά, καλντερίμια, γέφυρες και αγροτόσπιτα, αποδεικνύοντας την βαθιά γνώση των υλικών και του περιβάλλοντος από τους προγόνους μας.
Η Διαχρονική Αξία και ο Ρόλος του Μαστροθανάση
Ο Μαστροθανάσης, που όλοι τον αποκαλούν «πελεκάνο», είναι ο ζωντανός θρύλος της πέτρας, έχοντας αφιερώσει έξι δεκαετίες στη συγκεκριμένη τέχνη. Όπως μας εξήγησε, «ο μάστορας ακούει την πέτρα και ξέρει ποια προορίζεται για γέμισμα και ποια για στήριξη», μια φράση που υπογραμμίζει τη βαθιά σύνδεση του τεχνίτη με το υλικό του.
Με εργαλεία όπως ο ματρακάς, τα βελόνια, τα καλέμια και τα χτένια – τα ίδια που χρησιμοποιούνταν εκατοντάδες χρόνια πριν – ο Μαστροθανάσης δίνει μορφή σε κάθε πέτρα, τονίζοντας ότι «η ατέλεια του χεριού δίνει αυτό το μοναδικό αποτέλεσμα». Ο Σταύρος Στέλλας, από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Πάρου, επιβεβαιώνει τον στόχο της δράσης: να δημιουργήσει ερεθίσματα στους νέους και να μεταφέρει τη γνώση των παλαιών μαστόρων.
Περιβαλλοντικά Οφέλη και Πολιτιστική Κληρονομιά
Η σημασία της ξερολιθιάς υπερβαίνει κατά πολύ την αισθητική της αξία, καθώς επιτελεί κρίσιμο περιβαλλοντικό ρόλο, όπως μας ανέλυσε ο κ. Στέλλας. Τα οφέλη είναι πολλαπλά και άμεσα ορατά στο νησιωτικό οικοσύστημα:
- Συγκράτηση Εδαφών: Οι ξερολιθιές λειτουργούν ως φυσικά αναχώματα, αποτρέποντας τη διάβρωση και τη μετατόπιση του εδάφους, ειδικά σε πλαγιές και επικλινή εδάφη.
- Εμπλουτισμός Υδροφόρου Ορίζοντα: Συμβάλλουν στη διατήρηση του νερού στο έδαφος για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, επιτρέποντας την αργή διείσδυση και τον εμπλουτισμό των υπόγειων υδάτων.
- Βιοποικιλότητα: Δημιουργούν μικροπεριβάλλοντα που φιλοξενούν ποικιλία φυτών και μικροοργανισμών, ενισχύοντας τη βιοποικιλότητα της περιοχής.
- Τοπόσημο: Αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του κυκλαδίτικου τοπίου, ένα ζωντανό μνημείο της λαϊκής αρχιτεκτονικής που έχει αναγνωριστεί και ως Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της Ανθρωπότητας από την UNESCO.
Παρά την φαινομενική απλότητά της, η τεχνική κρύβει πολλά μυστικά, καθιστώντας την ένα πολύτιμο κεφάλαιο για το περιβάλλον και τον πολιτισμό.
Στην πράξη, ωστόσο, παρατηρούμε ότι η διατήρηση τέτοιων παραδοσιακών τεχνών αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις. Η αρχική διστακτικότητα των μαθητών να λερώσουν τα ρούχα τους, όπως μας περιέγραψε ο Μαστροθανάσης, είναι ένα χαρακτηριστικό σημάδι της απομάκρυνσης των νέων από τις χειρωνακτικές εργασίες.
Ωστόσο, η ενθάρρυνση και η μεταδοτικότητα του μάστορα, σε συνδυασμό με την πρακτική εφαρμογή, μετατρέπουν αυτή τη διστακτικότητα σε ενθουσιασμό, όπως είδαμε με τον μαθητή Θοδωρή Αντωνόπουλο. Αυτή η μεταστροφή, από την αδιαφορία στο ενδιαφέρον, είναι για εμάς η πιο σημαντική νίκη αυτών των εργαστηρίων, καθώς δείχνει ότι η σπίθα της παράδοσης μπορεί να αναζωπυρωθεί.
Οι Προκλήσεις και το Μέλλον της Τέχνης
Ο κύριος εχθρός της ξερολιθιάς σήμερα είναι η παραμέληση και η εγκατάλειψη, όπως συμφωνούν ο κ. Στέλλας και ο Μαστροθανάσης. Ο τελευταίος, με μια φράση γεμάτη σοφία, τόνισε στα παιδιά: «Οι μάστορες έσωσαν έναν πολιτισμό. Αυτόν τον πολιτισμό εμείς τον ζούμε και οφείλουμε να τον διατηρήσουμε».
Η ανησυχία του για τη μη μεταφορά της γνώσης στους νεότερους είναι έντονη. Παρόλο που παραδέχεται ότι τα εργαστήρια είναι μια μικρή νίκη, όπως η ιστορία της κυρίας από την Αγγλία που έχτισε την περίμετρο του σπιτιού της, ο κ. Στέλλας και η κ. Γεωργιάδη επισημαίνουν την ανάγκη για συστηματικές σπουδές.
Χρειάζονται σχολές μαθητείας και προγράμματα μεγαλύτερης διάρκειας για να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα της τέχνης. Παρά τις προκλήσεις, η ανταπόκριση των μαθητών, όπως ο Θοδωρής Αντωνόπουλος από το Β΄ ΕΠΑΛ Αγίας Παρασκευής, ο οποίος έχει ήδη χτίσει μια ξερολιθιά 16 μέτρων στο σχολείο του και σχεδιάζει μια πέτρινη γέφυρα, δείχνει ότι υπάρχει ελπίδα και ενδιαφέρον για το μέλλον της.
Προοπτικές και Επόμενα Βήματα για τη Διατήρηση
Η εκτίμησή μας είναι ότι η διατήρηση της τέχνης της ξερολιθιάς απαιτεί μια συνδυασμένη προσπάθεια: από τη μία τα εντατικά εργαστήρια που δημιουργούν αρχικά ερεθίσματα, και από την άλλη τη συστηματική εκπαίδευση μέσω ειδικών σχολών. Η αναγνώριση της ξερολιθιάς ως Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς δεν πρέπει να μείνει μόνο στα χαρτιά, αλλά να αποτελέσει καταλύτη για περαιτέρω δράσεις.
Προτείνουμε την ενίσχυση των προγραμμάτων μαθητείας και την ενσωμάτωση της τέχνης σε εκπαιδευτικά ιδρύματα, ώστε η σοφία των παλαιών μαστόρων να συνεχίσει να διαμορφώνει το τοπίο και τις ψυχές των νέων γενεών. Μόνο έτσι θα διασφαλίσουμε ότι οι πέτρες που «στήριξαν» τις Κυκλάδες θα συνεχίσουν να το κάνουν για εκατοντάδες χρόνια ακόμα.
